Στις 11 Ιουνίου 1985, η Αθήνα ξυπνά όπως πάντα — με τον ήλιο να χτυπά στα μπαλκόνια και τα ραδιόφωνα να αναγγέλλουν τον καύσωνα που έρχεται.
Ανάμεσα στις ειδήσεις της ημέρας, κάπου στις εσωτερικές σελίδες των εφημερίδων, μια είδηση δεν μπορεί να περάσει απαρατήρητη: «Πέθανε η ηθοποιός Σαπφώ Νοταρά». Γιατι, με τον θάνατό της, έσβησε μια εποχή: εκείνη της μεγάλης θεατρικής πρόζας, της παλιάς ελληνικής ασπρόμαυρης οθόνης, του υπόγειου χιούμορ που ήξερε και να σκίσει και να προστατεύσει.
Από τον Πειραιά στο σανίδι
Η Σαπφώ Νοταρά γεννήθηκε στις 26 Μαΐου 1907 στον Πειραιά, σε μια Ελλάδα που τότε ακόμα βασιζόταν στη δύναμη της φωνής και του ζωντανού θεάματος -όχι στην εικόνα. Ήταν η εποχή που το θέατρο μεσουρανούσε και οι ηθοποιοί έκαναν περιοδείες με τα τραίνα και τα καράβια. Οι παραστάσεις δίνονταν στα υπαίθρια θέατρα, σε στρατόπεδα, σε συνοικίες, και η φωνή έπρεπε να «πιάνει» τα 50 μέτρα χωρίς μικρόφωνο. Ίσως γι’ αυτό και η δική της έμεινε αξέχαστη: βαριά, σχεδόν διαπεραστική, σαν καμπάνα που χτυπά στο βάθος μιας αυλής.
Σπούδασε στη Δραματική Σχολή του Εθνικού Θεάτρου και ανέβηκε πρώτη φορά στο σανίδι στα χρόνια του Μεσοπολέμου - σε εποχές δύσκολες, με την Ελλάδα να ταλανίζεται από δικτατορίες, φτώχεια και τον εφιάλτη του πολέμου. Εκεί, ανάμεσα στα έργα του Ίψεν και του Τσέχωφ, άρχισε να χτίζει την υποκριτική της ταυτότητα, δίπλα σε ονόματα όπως η Μαρίκα Κοτοπούλη και ο Δημήτρης Ροντήρης.
Η δεκαετία που την έκανε αθάνατη
Η κινηματογραφική της πορεία άρχισε σχετικά αργά - τη δεκαετία του ’50, όταν η ίδια ήταν ήδη πάνω από 40 ετών. Μα εκεί έγραψε ιστορία, δεν ήταν πρωταγωνίστρια, ήταν όμως αυτό που οι αγγλοσάξονες αποκαλούν scene-stealer - εκείνος που «κλέβει τη σκηνή», έστω και για λίγα δευτερόλεπτα. Κανείς δεν ξεχνά την κακιά γειτόνισσα με το τσιγγελωτό βλέμμα, την αυστηρή θεία με την κρυφή καρδιά, την ξεκαρδιστική γραμματέα του Γιάννη Μιχαλοπούλου στο «Αχ! αυτή η γυναίκα μου» που ούρλιαξε το περίφημο «Μπουρλότο!» και έμεινε στην ιστορία.
Η Σαπφώ Νοταρά δεν έπαιξε μόνο στις επιθεωρήσεις της Αθήνας του '60 — υπήρξε και μάρτυρας της αστικής μεταμόρφωσης μιας κοινωνίας που γκρέμιζε τις αυλές και τις γειτονιές για να σηκώσει πολυκατοικίες. Οι ρόλοι της είχαν μέσα τους ένα άρωμα παλιού κόσμου: αυστηρού, συντηρητικού, αλλά και αληθινού. Εκπροσωπούσε τις γυναίκες της παλιάς συνοικίας — αυστηρές, λιγομίλητες, αλλά παρούσες παντού.
Η Σαπφώ της σκηνής και της σιωπής
Παρά την επιτυχία, η προσωπική της ζωή ήταν σχεδόν αόρατη. Δεν παντρεύτηκε, δεν έκανε παιδιά, δεν κυνηγούσε τα φώτα. Ζούσε μόνη, σε ένα μικρό διαμέρισμα στα Πατήσια, περιστοιχισμένη από βιβλία, ραδιόφωνα και αποκόμματα. Στα τελευταία χρόνια της ζωής της, αποσύρθηκε από το προσκήνιο — ίσως και από ανάγκη, αφού το ελληνικό θέατρο και σινεμά της μεταπολίτευσης δεν είχε θέση για πρόσωπα χωρίς λάμψη και νεότητα.
Το 1985, λίγο πριν πεθάνει, κάποιοι είπαν ότι ζούσε σχεδόν ξεχασμένη. Άλλοι, όμως, την θυμούνται ακόμα να περπατά στο πεζοδρόμιο με μια τσάντα γεμάτη ψώνια και μια αίσθηση περηφάνιας. Δεν παραπονέθηκε ποτέ, δεν εκλιπαρούσε για αναγνώριση, ήξερε τι είχε δώσει.
Το τέλος μιας εποχής
Πέθανε στις 11 Ιουνίου 1985 και κηδεύτηκε στο Α’ Νεκροταφείο Αθηνών. Μπορεί να μην έγινε κρατικός επικήδειος και να μην υπήρξαν μεγάλες τελετές, όμως, με το πέρασμα του χρόνου, η φωνή της θα υπάρχει αέναη στα βίντεο, στις ατάκες και στις ψιθυριστές μιμήσεις.
Χρονογράφημα: Η ζωή και η τέχνη της Σαπφώς Νοταρά:
• 1920s–1930s – Σπουδάζει στη Δραματική Σχολή του Πειραϊκού Συνδέσμου και στο Εθνικό Θέατρο · ξεκινάει στο θέατρο με κορυφαίους της εποχής
• 1951 – Πρώτη κινηματογραφική εμφάνιση στην ταινία "Η Λύκαινα" (The She-Wolf)
• 1954 – Συμμετέχει στο «Κυριακάτικο Ξύπνημα» (Sunday Awakening)
• 1956 – Παίζει στην ταινία «Windfall in Athens» (Αρπαγή της Περσεφόνης; The Gambler παίζει και το 1964)
• 1958 – Συνεργασία με τη Φίνος Φιλμ στην «Η Κυρά μας η Μαμή» · υποδύεται την Πολυξένη
• 1964 – Εμφάνιση στην «Η Χαρτοπαίχτρα» (The Gambler) και σε άλλες όπως Exotikes vitamines
• 1967 – Παίζει στο «Αχ, αυτή η γυναίκα μου!» (Oh, That Woman of Mine) και στο «Δημήτρη μου… Δημήτρη μου»
• 1970 – Συμμετοχή στο «Νάτανε το 13 να πέφτε σε μας»
• 1981 – Κύκνειο άσμα της ως θεατρική εμφάνιση στο έργο «Pornografia» (συνεργασία με Μάνθο Χατζιδάκι και ποιητικές αναφορές Sartre)
• 11 Ιουνίου 1985 – Απεβίωσε στην Αθήνα σε ηλικία περίπου 78 ετών
