Σαν σήμερα, στις 27 Αυγούστου 1922, η Σμύρνη - η κοσμοπολίτισσα της Ιωνίας, η πόλη των εμπόρων, των εκκλησιών και των λυρικών ποιητών - παραδόθηκε στις φλόγες. Το τέλος της Μεγάλης Ιδέας ήρθε με φωτιά, αίμα και κραυγές που ακόμα αντηχούν. Εκείνη τη μέρα, τα στρατεύματα του Κεμάλ μπήκαν στην πόλη· μαζί τους ξεκίνησε και η τραγωδία του ελληνισμού της Μικράς Ασίας.
Η Σμύρνη δεν ήταν απλώς μια πόλη. Ήταν η «πρωτεύουσα» ενός ονείρου. Είχε 700.000 κατοίκους, από τους οποίους οι μισοί Έλληνες. Είχε σχολεία, θέατρα, εφημερίδες, προξενεία, και ένα λιμάνι που έσφυζε από ζωή. Οι Σμυρνιοί μιλούσαν ελληνικά, τουρκικά, γαλλικά, ιταλικά. Τίποτα δεν προμήνυε πως η ανθούσα αυτή κοινωνία θα γινόταν παρανάλωμα.
Όμως η Μικρασιατική Καταστροφή ήταν ήδη σε εξέλιξη. Ο ελληνικός στρατός, κουρασμένος και αποδιοργανωμένος, υποχωρούσε. Η κυβέρνηση στην Αθήνα άλλαζε χέρια με πραξικοπήματα. Και στη Σμύρνη, οι άνθρωποι περίμεναν βοήθεια που δεν ήρθε ποτέ. Όταν οι φλόγες άρχισαν να τυλίγουν τις ελληνικές και αρμενικές συνοικίες, ο ξένος στόλος έστεκε αμέτοχος στον κόλπο. Οι κάτοικοι έτρεχαν προς το λιμάνι και τραγουδούσαν μέσα στον πανικό: «Η Σμύρνη, μάνα, καίγεται, καίγεται και το βιος μας…».
Χιλιάδες σφαγιάστηκαν. Δεκάδες χιλιάδες εγκλωβίστηκαν στην προκυμαία, στριμωγμένοι, χωρίς νερό και τροφή. Εκείνες οι μέρες γέννησαν εικόνες αποκάλυψης: μάνες που πετούσαν τα μωρά τους σε βάρκες για να σωθούν, γέροντες που έπεφταν στη θάλασσα, φωτιά που έφτανε ως τον ουρανό. Οι ξένες δυνάμεις –οι ίδιες που είχαν υποσχεθεί στήριξη στον ελληνισμό– παρακολουθούσαν απαθείς. Μόνο μεμονωμένοι καπετάνιοι, κυρίως Αμερικανοί και Έλληνες, τόλμησαν να παραβούν τις εντολές και να σώσουν πρόσφυγες.
Η Σμύρνη κάηκε, αλλά μαζί της έσβησε και η ελπίδα για τον ελληνισμό της Ιωνίας. Μέσα σε λίγες μέρες, μια ιστορία τριών χιλιάδων χρόνων έφτασε στο τέλος της. Ο ξεριζωμός έγινε τραύμα που ακόμα κουβαλά η συλλογική μνήμη. Οι πρόσφυγες που ήρθαν στην Ελλάδα έφεραν μαζί τους τον πόνο, αλλά και τον πολιτισμό, τη μουσική, τα τραγούδια, τα μπαχτσεδάκια και τις ιστορίες. Γέμισαν τις φτωχογειτονιές του Πειραιά, της Θεσσαλονίκης, της Καισαριανής. Η Σμύρνη ζει ακόμα μέσα από αυτούς.
Σαν σήμερα, λοιπόν, δεν θυμόμαστε μόνο την καταστροφή. Θυμόμαστε το τίμημα της αλαζονείας, τις ευθύνες της πολιτικής ηγεσίας, αλλά και τη δύναμη εκείνων που μέσα από τις στάχτες ξαναέστησαν μια ζωή. Η Σμύρνη μάνα κάηκε, μα δεν έπαψε ποτέ να γεννά Ελλάδα.
