Εδώ και χρόνια έχει ανοίξει ένας μεγάλος κύκλος συζητήσεων μεταξύ των οικονομολόγων γύρω από τις πολιτικές πεποιθήσεις του πρωτοπόρου της πολιτικής οικονομίας. Τριακόσια χρόνια από τη γέννηση του Ανταμ Σμιθ, ο προσανατολισμός των ιδεών του Σκωτσέζου οραματιστή του «Πλούτου των Εθνών» αποτελεί αντικείμενο έρευνας που διαφοροποιεί τη γενικότερη εικόνα που είχαν οι θεωρητικοί της οικονομικής επιστήμης για τις απόψεις του. Αλλοι τον κατατάσσουν μεταξύ των κορυφαίων θεωρητικών της ελεύθερης αγοράς, θεμελιωτή του κλασικού φιλελευθερισμού, άλλοι όμως επιχειρηματολογούν στη βάση ότι ο Ανταμ Σμιθ λανθασμένα θεωρείται πατέρας του καπιταλισμού: Αντιθέτως, υποστηρίζουν ότι υπήρξε «αριστερός» και ως τέτοιος ενέπνευσε τον Μαρξ. Προφανώς από το 1790 που έφυγε απ’ τη ζωή, Ιούλιο μήνα, έχουν αλλάξει πολλά στην παγκόσμια οικονομία. Επιπλέον, δεν μπορεί να μας διαφωτίσει με την παρουσία του ώστε να τοποθετηθεί ο ίδιος αντί να τον τοποθετούν οι άλλοι σε κουτάκια.
Στοχαστής της ελευθερίας
Δεν υπάρχει αμφιβολία ότι ο Ανταμ Σμιθ υπήρξε ένας στοχαστής της ελευθερίας σε οικονομικό και κοινωνικό επίπεδο και ως εκ τούτου η άνοδος της αστικής τάξης και η σύγκρουσή της με τις κλειστές οικονομίες εκείνης της εποχής και τους φόρους που επέβαλε το κράτος- κάστα, αιτία άλλωστε των αστικών εξεγέρσεων και επαναστάσεων, δίνει την εντύπωση ότι οι ιδέες του υπήρξαν «αριστερές». Εδώ χρειάζεται μια παρατήρηση: Εάν λάβουμε ως επιχείρημα ότι οι «αριστερές» ιδέες του (με εντολή του όλα τα προσωπικά του έγγραφα καταστράφηκαν μετά το θάνατό του) είναι οι ιδέες που κινούν την παγκόσμια οικονομία, τότε ναι μπορεί και να ήταν. Είναι όμως λάθος ο παρεμβατισμός του ώστε να αλλάξει η τότε υφιστάμενη κατάσταση, η αναδιανομή του πλούτου, το κράτος πρόνοιας ως μοντέλο κράτους που στηρίζει τον πολίτη να τοποθετούν τον Ανταμ Σμιθ στην Αριστερά.
Οσοι υποστηρίζουν αυτή την άποψη βασίζονται συχνά στις κύριες οικονομικές παραδοχές που πρεσβεύει ο Σκωτσέζος στοχαστής, δηλαδή τη σύνδεση των αγορών με ηθικές, πολιτισμικές και θεσμικές παραδοχές, την πλήρη άρνηση δηλαδή της απληστίας και το ότι βρίσκεται εντελώς στον αντίποδα του δογματικού laissez-faire. Αναμφίβολα ο καθένας έχει δικαίωμα να ερμηνεύει το έργο και τις ιδέες του, όπως άλλωστε συμβαίνει με τον κάθε θεωρητικό, προκειμένου είτε να διατηρήσει το αφήγημα του θεωρητικού του κλασικού φιλελευθερισμού είτε να αναθεωρήσει όσα πιστεύαμε μέχρι σήμερα τοποθετώντας τον στους κλασικούς της αριστερής ιδεολογίας. Και οι δύο εκδοχές μπορεί να μην είναι λάθος, σίγουρα όμως δεν είναι σωστές. Ισως η απάντηση να έγκειται στο γεγονός ότι είναι λάθος να χαρακτηρίζεται ο Ανταμ Σμιθ ως υποστηρικτής αριστερών ιδεών, χωρίς αυτό να σημαίνει απαραίτητα ότι τοποθετείται στα δεξιά.
Υπό το πρίσμα των εκτιμήσεων που διατυπώνονται ως προς τον πολιτικό προσανατολισμό του, το πιο σωστό κλειδί που θα μπορούσε να ξεκλειδώσει τη σκέψη του είναι μάλλον εκείνο που τοποθετεί στο επίκεντρο τις ιδέες και την κριτική σκέψη του Ανταμ Σμιθ, ως τρόπο ερμηνείας των φαινομένων του σύγχρονου οικονομικού και κοινωνικού τοπίου, ανεξάρτητα από τον πολιτικό προσανατολισμό με τον οποίο προσπάθησε και προσπαθεί ακόμη, μάταια, κανείς να τον χαρακτηρίσει.
Ανάπτυξη και ελευθερία
Ο Rainer Zitelmann, συγγραφέας του βιβλίου «Προς Υπεράσπιση του Καπιταλισμού-καταρρίπτοντας τους μύθους, Εκδόσεις Ευρασία: 2023», σε άρθρο που δημοσίευσε το liberal.gr, εξηγεί: «Ισως η άποψη ότι ο Σμιθ ήταν αριστερός να πηγάζει επίσης από το γεγονός ότι άσκησε επανειλημμένα καυστική κριτική στους εμπόρους, στους επιχειρηματίες και τους πλούσιους, ενώ υποστήριξε με πάθος τη βελτίωση των συνθηκών για τους εργάτες. Σύμφωνα με τον Σμιθ, ωστόσο, η βελτίωση της κατάστασης των απλών ανθρώπων δεν θα προέκυπτε μέσω της αναδιανομής και της υπερβολικής κρατικής παρέμβασης, αλλά θα ήταν το φυσικό αποτέλεσμα της οικονομικής ανάπτυξης, η οποία με τη σειρά της χρειαζόταν ένα συγκεκριμένο πράγμα πάνω από όλα: την οικονομική ελευθερία».
Σε κάθε περίπτωση, ελάχιστοι είναι πλέον όσοι διαφωνούν ότι ο Ανταμ Σμιθ έδωσε στο φιλελευθερισμό τα εργαλεία να διευρύνει τα όριά του πέραν της πολιτικής και το κυριότερο να προσδώσει ενιαίο και αναπόσπαστο το στοιχείο της ελεύθερης οικονομίας στον πολιτικό φιλελευθερισμό. Το γεγονός ότι η σκεπτόμενη Αριστερά ερμηνεύει τον Ανταμ Σμιθ δηλώνει την κυριαρχία του φιλελευθερισμού.
