Σαν σήμερα, στις 22 Ιουνίου 1973, μια παράσταση που έμελλε να γίνει σύμβολο αντίστασης και πολιτικής συνείδησης κάνει πρεμιέρα στο θέατρο «Αθήναιον» της οδού Πατησίων. Το έργο λέγεται «Το Μεγάλο μας Τσίρκο». Οι πρωταγωνιστές: Τζένη Καρέζη και Κώστας Καζάκος, με κείμενο του Ιάκωβου Καμπανέλλη και μουσική του Σταύρου Ξαρχάκου. Ένα θεατρικό που παριστάνει πως μιλάει για το ’21, αλλά όλοι ξέρουν πως αναφέρεται στο ’73.
Μια εποχή όπου τα πάντα λογοκρίνονται, όπου οι λέξεις φυλακίζονται και οι άνθρωποι σωπαίνουν, το «Τσίρκο» γίνεται ένας καθρέφτης της χώρας. Όχι εκείνης της ιδανικής Ελλάδας, αλλά της πληγωμένης, της προδομένης, της καθημαγμένης – κι όμως, της ανυπότακτης.
Η Ιστορία… τσίρκο
Το έργο διατρέχει την ελληνική ιστορία από την Επανάσταση του 1821 μέχρι τη Μικρασιατική Καταστροφή, τον Μεταξά, την Κατοχή, τον Εμφύλιο και φτάνει μέχρι το στρατιωτικό καθεστώς των συνταγματαρχών. Μέσα από αλληγορίες, τραγούδια, μάσκες, φωνές και πρόσωπα, ο λαός εμφανίζεται ως θεατής ενός τσίρκου που τον αφορά – κι όμως, ποτέ δεν κρατά το μαστίγιο.
Ο Καραγκιόζης γίνεται ήρωας και αφηγητής, ο Κολοκοτρώνης μιλά σαν να ξύπνησε χθες, και οι ιστορικές μορφές εναλλάσσονται με τους κλόουν της πολιτικής και της εξουσίας. Είναι ένα έργο πατριωτικό – όχι εθνικιστικό. Συγκινητικό – χωρίς μελό. Επαναστατικό – χωρίς να φωνάζει.
Η πρεμιέρα με μυστήριο και ρίγος
Στην πρεμιέρα, το κοινό παραληρεί. Κάποιοι φεύγουν δακρυσμένοι, άλλοι ψιθυρίζουν ότι «δεν θα κρατήσει πολύ αυτό το έργο». Κι όμως, αντέχει 16 μήνες, με σχεδόν 500.000 θεατές, ενώ η χώρα βράζει κάτω από τη χούντα. Στο κοινό, φοιτητές, εργάτες, διανοούμενοι, ακόμα και χαφιέδες – όλοι μαγεμένοι.
Η Καρέζη, πάντα ευγενής και φωτεινή, ο Καζάκος βροντάει με την ερμηνεία του και τραγουδά το «Ήταν μια χώρα κάποτε», το «Μπήκαν στην πόλη οι οχτροί» – και όλοι καταλαβαίνουν τι πραγματικά λένε οι στίχοι.
Το έργο είναι μια παράσταση-ποταμός, με τραγούδια, ειρωνεία, καρφιά και σιωπές. Η Ελλάδα περνά από τη σκηνή σαν μια παράξενη παρέλαση: ήρωες, βασιλιάδες, λαός, κατακτητές, εμφύλιοι, χαφιέδες και προδότες.
Και το κοινό κοιτά. Και αναγνωρίζει.
Δεν είναι εύκολη εποχή. Η δικτατορία του Παπαδόπουλου βρίσκεται στο πιο σκοτεινό της σημείο. Από τον Αύγουστο του ’73 έχει εγκαθιδρύσει «Προεδρευομένη Δημοκρατία» χωρίς δημοκρατία. Απαγορεύσεις, βασανιστήρια, λογοκρισία παντού. Το θέατρο είναι από τα ελάχιστα καταφύγια.
Ο αντίκτυπος
Η Τζένη και ο Κώστας θα συλληφθούν λίγους μήνες αργότερα. Η παράσταση απαγορεύεται. Μα το μήνυμα είχε ήδη περάσει.
Το «Μεγάλο μας Τσίρκο» δεν μιλούσε για το παρελθόν αλλά για το παρόν, και μέσα από αυτό έδειξε πόσο βαριά είναι η λέξη πατρίδα όταν δεν τη φωνάζουν με στόμφο – αλλά με ευθύνη.
Το «Τσίρκο» είχε αποδείξει πως και το θέατρο μπορεί να είναι πολιτική πράξη. Πως η τέχνη, όταν δεν εξαγοράζεται, είναι επικίνδυνη – και γι’ αυτό πολύτιμη.
