Σαν σήμερα, το 1957, η Αθήνα αποκτά ένα νέο σφυγμό: αρχίζει να λειτουργεί η ηλεκτρική σιδηροδρομική γραμμή Αθήνα - Κηφισιά. Για πολλούς, η είδηση μπορεί να φαινόταν απλή∙ μια ακόμα γραμμή στα χαρτιά της συγκοινωνίας.
Όμως για την πρωτεύουσα, που έβγαινε από τις πληγές του πολέμου και της Κατοχής, που έψαχνε να βρει τον βηματισμό της σε έναν κόσμο που άλλαζε ραγδαία, το νέο τρένο ήταν κάτι παραπάνω: ήταν το σήμα ότι η πόλη γύριζε σελίδα.
Από το πρώτο τρένο στο λιμάνι μέχρι τον «Ηλεκτρικό»
Η σχέση της Αθήνας με τους σιδηροδρόμους ξεκίνησε νωρίς. Το 1869, ο Σιδηρόδρομος Αθηνών-Πειραιώς (ο γνωστός «ΣΑΠ») ένωσε για πρώτη φορά το λιμάνι με το κέντρο της πόλης. Ήταν μια απόσταση εννέα χιλιομέτρων, που άλλαξε ριζικά τον τρόπο με τον οποίο οι Αθηναίοι και οι Πειραιώτες αντιλαμβάνονταν την καθημερινή μετακίνηση.
Ο Πειραιάς έπαψε να είναι «μακριά»∙ οι έμποροι μπορούσαν να μεταφέρουν πιο εύκολα τα προϊόντα, οι εργάτες να πηγαινοέρχονται χωρίς να εξαντλούνται σε χωμάτινους δρόμους.
Η μεγάλη καινοτομία ήρθε το 1904, όταν ο ΣΑΠ έγινε ο πρώτος ηλεκτροκίνητος σιδηρόδρομος στην Ελλάδα. Οι ατμομηχανές και ο καπνός έδωσαν τη θέση τους σε μια πιο καθαρή, πιο αθόρυβη εμπειρία. Για τους Αθηναίους, εκείνη ήταν η πρώτη γεύση «ευρωπαϊκής πόλης».
Το στοίχημα του 1957
Η μεταπολεμική Ελλάδα έμοιαζε να κινείται σε δύο ταχύτητες: από τη μία, η μνήμη του πολέμου, οι προσφυγικές γειτονιές, η φτώχεια∙ από την άλλη, η φιλοδοξία για ανάπτυξη και εκσυγχρονισμό. Η πρωτεύουσα μεγάλωνε με ιλιγγιώδη ρυθμό, οι πολυκατοικίες έκαναν την εμφάνισή τους σε κάθε γειτονιά, τα προάστια απλώνονταν πέρα από τις παλιές συνοικίες.
Σε αυτό το σκηνικό, η γραμμή προς την Κηφισιά ήταν μια αναγκαία ανάσα.
Η ηλεκτρική σύνδεση από το κέντρο μέχρι τα βόρεια προάστια σήμαινε ότι η πόλη έπαυε να είναι ένα σφιχτό τρίγωνο Πειραιάς-Ομόνοια-Πατήσια, και άρχιζε να αναπτύσσεται σε μήκος. Το τρένο έφερε την καθημερινότητα πιο κοντά: ο εργαζόμενος μπορούσε να ζει μακριά από το κέντρο αλλά να φτάνει γρήγορα στη δουλειά του, οι φοιτητές να μετακινούνται εύκολα, οι οικογένειες να κατεβαίνουν για ψώνια ή διασκέδαση χωρίς τον φόβο της κίνησης.
Οι σταθμοί ως μάρτυρες της πόλης
Δεν είναι τυχαίο ότι οι σταθμοί του Ηλεκτρικού έμειναν στη μνήμη σαν μικρά τοπόσημα. Ο Θησείο με τη θέα στην Ακρόπολη, το Μοναστηράκι που έσμιγε παρελθόν και παρόν, η Αττική με τα μικρομάγαζα, η Κηφισιά με το άρωμα εξοχής. Ο καθένας είχε τη δική του ιστορία, και όλοι μαζί έπλεκαν το αφήγημα μιας πόλης που μάθαινε να κινείται με άλλους ρυθμούς.
Το 1957, το άνοιγμα της γραμμής Αθήνα–Κηφισιά δεν ήταν μόνο ένα τεχνικό επίτευγμα. Ήταν μια υπόσχεση: ότι η Αθήνα δεν θα έμενε πια εγκλωβισμένη στα στενά της κέντρου, αλλά θα άνοιγε τους ορίζοντές της.
Το τρένο και η Ελλάδα του 20ού αιώνα
Η Ελλάδα ποτέ δεν απέκτησε το εκτεταμένο σιδηροδρομικό δίκτυο της Γαλλίας ή της Γερμανίας. Οι γεωγραφικές δυσκολίες, οι οικονομικές κρίσεις και οι συνεχείς πόλεμοι κράτησαν πίσω τις μεγάλες επενδύσεις. Όμως, όπου έμπαινε τρένο, έμπαινε και αλλαγή. Από τον θεσσαλικό κάμπο μέχρι την Πελοπόννησο, οι σιδηροδρομικές γραμμές έγιναν αρτηρίες ανάπτυξης.
Στην Αθήνα, ο Ηλεκτρικός είχε έναν πιο αστικό ρόλο. Δεν ένωσε πόλεις∙ ένωσε ζωές. Η εικόνα των γεμάτων βαγονιών με υπαλλήλους, εργάτες, μαθητές και οικογένειες ήταν ο καθρέφτης μιας κοινωνίας που πάλευε να σταθεί στα πόδια της. Ο ήχος του συρμού που έμπαινε στο σταθμό έγινε για δεκαετίες το ηχητικό φόντο μιας πόλης σε διαρκή κίνηση.
Από το τότε στο τώρα
Σήμερα, σχεδόν εβδομήντα χρόνια μετά, ο Ηλεκτρικός εξακολουθεί να αποτελεί βασικό κομμάτι του συγκοινωνιακού ιστού. Έχει ανακαινίσει σταθμούς, έχει αλλάξει συρμούς, έχει ενταχθεί στο ευρύτερο δίκτυο του μετρό. Κι όμως, παραμένει ένα μέσο που κουβαλάει μαζί του μνήμη: το παρελθόν της πόλης, το παρόν των καθημερινών διαδρομών, και την υπόσχεση ενός μέλλοντος που, παρά τα προβλήματα, εξακολουθεί να κινείται στις ράγες.
Η μέρα εκείνη του 1957 ήταν κάτι παραπάνω από εγκαινιασμός. Ήταν η στιγμή που η Αθήνα αποφάσισε να ηλεκτριστεί, να αφήσει πίσω της την εικόνα μιας επαρχιακής πρωτεύουσας και να σταθεί πλάι στις μεγάλες ευρωπαϊκές πόλεις.
Σαν σήμερα, το 1957, η Αθήνα δεν απέκτησε απλώς μια νέα σιδηροδρομική γραμμή. Απέκτησε ένα σύμβολο, το σύμβολο μιας πόλης που μαθαίνει να κινείται μπροστά, μέσα από τις ράγες της ιστορίας της.
