Σαν σήμερα, στις 29 Σεπτεμβρίου 1957, μια τεράστια έκρηξη συγκλόνισε τη μυστική σοβιετική πόλη Οζέρσκ, κοντά στο Τσελιάμπινσκ των Ουραλίων. Ήταν το πυρηνικό ατύχημα του Κιστίμ, ένα γεγονός που για δεκαετίες έμεινε κρυφό πίσω από το «Σιδηρούν Παραπέτασμα» και που ακόμη και σήμερα ελάχιστοι γνωρίζουν. Κι όμως, η Διεθνής Επιτροπή Ατομικής Ενέργειας το έχει κατατάξει στο επίπεδο 6 της κλίμακας πυρηνικών ατυχημάτων, ακριβώς ένα βήμα πριν το Τσερνόμπιλ.
Το ατύχημα σημειώθηκε στο πυρηνικό συγκρότημα Μαγιάκ, όπου φυλάσσονταν δεκάδες τόνοι ραδιενεργών αποβλήτων. Ένα από τα συστήματα ψύξης παρουσίασε βλάβη και, χωρίς να το αντιληφθεί κανείς εγκαίρως, η θερμοκρασία άρχισε να ανεβαίνει. Η δεξαμενή των 70 τόνων εκρηκτικών αποβλήτων εξερράγη με δύναμη ισοδύναμη περίπου 70 τόνων ΤΝΤ. Μέσα σε δευτερόλεπτα, ένα τεράστιο ραδιενεργό νέφος εκτοξεύθηκε στην ατμόσφαιρα, σκεπάζοντας 20.000 τετραγωνικά χιλιόμετρα.
Η σοβιετική κυβέρνηση κράτησε το γεγονός απόλυτα μυστικό. Κανείς δεν ενημέρωσε τους κατοίκους των γύρω χωριών, ούτε τους γιατρούς, ούτε τον στρατό. Μόνο εβδομάδες αργότερα ξεκίνησε σιωπηλά η εκκένωση δεκάδων οικισμών. Χιλιάδες άνθρωποι εκτέθηκαν σε ραδιενέργεια χωρίς να το γνωρίζουν, και πολλοί πέθαναν τα επόμενα χρόνια από καρκίνους ή ασθένειες που ποτέ δεν συνδέθηκαν επίσημα με το ατύχημα.
Η Δύση δεν έμαθε τίποτα για το Κιστίμ μέχρι το 1976, όταν ο Σοβιετικός λιποτάκτης Ζόρες Μεντβέντεφ αποκάλυψε το περιστατικό. Μέχρι τότε, το τραγικό συμβάν είχε ήδη θαφτεί κάτω από χρόνια σιωπής και κρατικής λογοκρισίας.
Η περιοχή γύρω από το εργοστάσιο παραμένει μέχρι σήμερα μολυσμένη. Ολόκληρες ζώνες, όπως η «Ανατολική Ραδιενεργή Λωρίδα» (East Ural Radioactive Trace), είναι ακόμη ακατάλληλες για κατοίκηση.
Το Κιστίμ υπήρξε, με άλλα λόγια, το «Τσερνόμπιλ πριν από το Τσερνόμπιλ», ένα προειδοποιητικό μήνυμα που αγνοήθηκε. Οι Σοβιετικοί είχαν ήδη ζήσει τη φρίκη της ραδιενέργειας, μα την κράτησαν θαμμένη στο υπέδαφος της λήθης.
Από το Κιστίμ στη Φουκουσίμα: μια επικίνδυνη κληρονομιά
Η ιστορία του Κιστίμ δεν είναι μεμονωμένη. Είναι ένα κεφάλαιο σε μια μακριά λίστα ανθρώπινων λαθών και τεχνολογικών αποτυχιών που άλλαξαν τον τρόπο με τον οποίο βλέπουμε την πυρηνική ενέργεια.
Τα μεγαλύτερα πυρηνικά ατυχήματα της σύγχρονης εποχής (σύμφωνα με τη Διεθνή Επιτροπή Ατομικής Ενέργειας) είναι έξι:
1. Τσερνόμπιλ (1986, Ουκρανία) – Κατηγορίας 7, το χειρότερο στην ιστορία.
2. Κιστίμ (1957, Ρωσία) – Κατηγορίας 6, το ατύχημα που θυμόμαστε σήμερα.
3. Windscale (1957, Ηνωμένο Βασίλειο) – Πυρκαγιά σε αντιδραστήρα, κατηγορίας 5.
4. Three Mile Island (1979, ΗΠΑ) – Μερική τήξη αντιδραστήρα, κατηγορίας 5.
5. Tokaimura (1999, Ιαπωνία) – Ανθρώπινο λάθος σε εργαστήριο εμπλουτισμού, κατηγορίας 4.
6. Φουκουσίμα (2011, Ιαπωνία) – Καταστροφή από σεισμό και τσουνάμι, με παγκόσμιες συνέπειες.
Καθένα από αυτά φέρει τη δική του τραγική ιστορία, αλλά όλα αποκαλύπτουν το ίδιο κοινό μοτίβο: όταν η τεχνολογία προηγείται της ηθικής και της ευθύνης, οι συνέπειες δεν γνωρίζουν όρια.
Το Κιστίμ υπενθυμίζει πως τα πυρηνικά απόβλητα είναι εξίσου επικίνδυνα με τους ίδιους τους αντιδραστήρες. Μια φαινομενικά μικρή αστοχία, μια αντλία ψύξης, ένα ανθρώπινο λάθος μπορεί να καταλήξει σε οικολογική και ανθρωπιστική τραγωδία.
Δείχνει επίσης πως η διαφάνεια είναι θεμελιώδης: η απόκρυψη πληροφορίας δεν αποτρέπει τον φόβο, τον πολλαπλασιάζει.
Η Σοβιετική Ένωση έκρυψε το Κιστίμ για δεκαετίες. Το Τσερνόμπιλ ήρθε να το θυμίσει με οδυνηρό τρόπο. Και η Φουκουσίμα το επιβεβαίωσε: η πυρηνική ενέργεια δεν συγχωρεί την αλαζονεία.
Σαν σήμερα, θυμόμαστε όχι απλώς ένα ατύχημα, αλλά μια προειδοποίηση. Το Κιστίμ μας δείχνει ότι η μνήμη είναι το ισχυρότερο όπλο απέναντι στην επανάληψη των ίδιων λαθών. Γιατί τα πυρηνικά τραύματα δεν φαίνονται πάντα με τη μία, απλώς χρειάζονται χρόνια για να λάμψουν στο σκοτάδι.
