Το ξημέρωμα της 23ης Ιουνίου 1996, ο Ανδρέας Παπανδρέου φεύγει από τη ζωή στο Ωνάσειο Νοσοκομείο, έπειτα από πολύμηνη μάχη με την υγεία του. Ήταν 77 ετών. Με το πέρασμά του κλείνει ένα κεφάλαιο της Μεταπολίτευσης και μια πολιτική διαδρομή που σημάδεψε, όσο λίγες, τη νεότερη ελληνική ιστορία.
Ο Ανδρέας δεν ήταν απλώς ένας πρωθυπουργός. Ήταν φαινόμενο. Λαοπρόβλητος για τους υποστηρικτές του, επικίνδυνος λαϊκιστής για τους αντιπάλους του. Ο ιδρυτής του ΠΑΣΟΚ, του «κινήματος» που το 1981 σάρωσε την πολιτική σκακιέρα με το σύνθημα «Η Ελλάδα ανήκει στους Έλληνες», υπήρξε για πολλούς το πρόσωπο της αλλαγής – και για άλλους, το πρόσωπο της υπερβολής.
Γεννημένος το 1919 στη Χίο, γιος του επίσης πρωθυπουργού Γεωργίου Παπανδρέου, με σπουδές και ακαδημαϊκή καριέρα στις ΗΠΑ, ο Ανδρέας επιστρέφει στην Ελλάδα στα τέλη της δεκαετίας του ’60. Η πολιτική δεν τον καθυστερεί – τον απορροφά ολόκληρο. Το 1974, μετά τη Χούντα, ιδρύει το ΠΑΣΟΚ και αρχίζει η πορεία προς την εξουσία.
Οι σταθμοί; Οι κοινωνικές μεταρρυθμίσεις, η αναγνώριση της Εθνικής Αντίστασης, η πολιτική της «ανεξαρτησίας» από ΝΑΤΟ και ΗΠΑ, η έντονη ρητορική του «αντιδεξιού μετώπου». Και φυσικά, το άλλο του πρόσωπο: το δημόσιο χρέος που εκτοξεύθηκε, οι πελατειακές δομές που διογκώθηκαν, οι θρυλικές «Τσοβόλες» και οι «προγραμματικές εξαγγελίες» που έμεναν συχνά εξαγγελίες.
Το 1989, ο Ανδρέας βλέπει την εξουσία να του ξεγλιστρά και τη Δικαιοσύνη να τον καλεί για το σκάνδαλο Κοσκωτά. Δεν καταδικάζεται ποτέ, αλλά το πλήγμα είναι μεγάλο. Επιστρέφει στην εξουσία το 1993, όμως πια η εικόνα του έχει αλλάξει. Το ΠΑΣΟΚ του δεν είναι το ίδιο. Ο ίδιος μοιάζει σκιά του εαυτού του. Κι όταν το 1996 παραδίδει την εξουσία στον Κώστα Σημίτη, πολλοί μιλούν για «αντίο σε μια εποχή».
Ο θάνατός του, λίγους μήνες μετά, συγκλονίζει τους οπαδούς του – κι αμήχανα αφήνει τους αντιπάλους του να παραδεχτούν: «Ήταν μεγάλος». Γιατί, ό,τι και να πει κανείς, ο Ανδρέας ήξερε να γεμίζει τις πλατείες. Να μιλά με πάθος. Να χτίζει ταυτότητες. Να γεννά ελπίδες, αλλά και διχασμούς.
Από τον Ανδρέα στον Ανδρουλάκη – και από το ΠΑΣΟΚ στο «ό,τι απόμεινε»
Σήμερα, 29 χρόνια μετά, το ΠΑΣΟΚ υπάρχει – αλλά ως τι; Ως ανάμνηση ή ως δύναμη; Ο σημερινός αρχηγός του, Νίκος Ανδρουλάκης, κινείται μακριά από τα μεγάλα λόγια του Ανδρέα. Ίσως γιατί δεν είναι άλλες οι εποχές. Ίσως γιατί είναι άλλος ο χαρακτήρας. Ίσως όμως και γιατί το ΠΑΣΟΚ πια, δεν έχει κάτι από το ΠΑΣΟΚ του Ανδρέα – ούτε στη φωνή, ούτε στο ρίσκο, ούτε στη σύγκρουση.
Ο Ανδρέας μπορούσε να σε πείσει πως αλλάζει τον κόσμο. Ο Ανδρουλάκης πασχίζει να φανεί αξιόπιστος διαχειριστής. Το ένα είναι επικίνδυνο. Το άλλο είναι άχρωμο. Κι ανάμεσα στα δύο, η Ελλάδα φαίνεται να επιλέγει –όλο και πιο σταθερά– τη σταθερότητα.
Κι αυτό, κάποιοι θα έλεγαν, είναι η μεγαλύτερη απάντηση του χρόνου στον λαϊκισμό.
