Σαν σήμερα, 17 Νοεμβρίου 1973, η Ελλάδα ξυπνούσε σε μια πραγματικότητα που δεν είχε πια επιστροφή. Η Εξέγερση του Πολυτεχνείου δεν ήταν μια «στιγμή», ήταν η κορύφωση μιας υπόγειας οργής που είχε ωριμάσει επί χρόνια. Για τους φοιτητές, ήταν η αυθόρμητη απόφαση ότι η σιωπή δεν λειτουργεί άλλο. Για τη χούντα, ήταν το σημείο που ράγισε ο μύθος της «παντοδυναμίας» της.
Το έδαφος που προηγήθηκε
Από το πραξικόπημα της 21ης Απριλίου 1967, η Χούντα των Συνταγματαρχών είχε επιβάλει καθεστώς πλήρους ασφυξίας, με την καταστολή κομμάτων, τις φυλακίσεις, τις εξορίες, την λογοκρισία και την παρακολούθηση. Ενώ η νεολαία, πάντα ο πιο ατίθασος καθρέφτης μιας χώρας, ζούσε σε πανεπιστήμια που λειτουργούσαν υπό μόνιμη επιτήρηση.
Το 1973, με αφορμή τον νόμο που επέτρεπε τη στράτευση φοιτητών ως «ποινή» πολιτικής δράσης, η Νομική ξεσηκώθηκε πρώτη. Ήταν το πρώτο ράγισμα. Λίγους μήνες μετά, το ρήγμα έγινε χάσμα.
Η προσπάθεια του Γεώργιου Παπαδόπουλου για μια «ελεγχόμενη φιλελευθεροποίηση», με πρωθυπουργό τον Σπύρο Μαρκεζίνη, είχε ήδη χάσει κάθε αξιοπιστία. Κοινωνία και φοιτητές είχαν πάψει να πείθονται. Το καθεστώς τραγουδούσε μόνο του.
14–17 Νοεμβρίου: η φλόγα φουντώνει
Στις 14 Νοεμβρίου οι φοιτητές κατέλαβαν το Πολυτεχνείο και κάτι που ξεκίνησε με απλά εκπαιδευτικά αιτήματα μετατράπηκε μέσα σε ώρες σε καθαρά πολιτική αντίσταση:
- «Ψωμί – Παιδεία – Ελευθερία»,
- «Κάτω η Δικτατορία».
Ο ραδιοσταθμός του Πολυτεχνείου, ίσως το πιο εμβληματικό κομμάτι εκείνων των ημερών, ακουγόταν σε όλα τα σπίτια της Αθήνας. Μια φωνή, νεανική και τρεμάμενη, αλλά αδιαπραγμάτευτη: «Εδώ Πολυτεχνείο! Σας ομιλούν οι ελεύθεροι αγωνιζόμενοι φοιτητές!», ήθελε να ξεσηκώσει τους Έλληνες.
Και τότε ο κόσμος μαζεύτηκε γύρω από το Πολυτεχνείο, εργάτες, μαθητές και απλοί πολίτες. Η νεολαία δεν είναι πια μόνη. Για πρώτη φορά, το καθεστώς βλέπει απέναντί του κάτι που δεν ξέρει πώς να ελέγξει.
Η νύχτα της 17ης Νοεμβρίου
Τα ξημερώματα, γύρω στις 3:00 π.μ., άρμα μάχης κινείται στην Πατησίων, και η εικόνα είναι από εκείνες που χαράζονται στη συλλογική μνήμη: το τανκ στρίβει αργά, σαν αμήχανος γίγαντας, και γκρεμίζει την πύλη.
Τότε είναι που ηχήσαν οι φωνές και οι σειρήνες, επικρατεί ο πανικός και μετά οι συλλήψεις. Η χούντα προσπαθεί να «καθαρίσει» την περιοχή με τη βία που τη χαρακτήριζε. Τραυματισμοί, νεκροί, σιωπή και έπειτα, μετά την ανατολή, κάτι άλλο: μια ολόκληρη χώρα που αλλάζει.
Ήταν καθοριστική η Εξέγερση για την πτώση της χούντας;
Η ιστορία θέλει ακρίβεια, και η αλήθεια είναι οτι όχι, η χούντα δεν έπεσε εκείνο το πρωί. Από την άλλη, ναι, η εξέγερση του Πολυτεχνείου ήταν πλήγμα τόσο μεγάλο, που άλλαξε όλη την εσωτερική ισορροπία του καθεστώτος.
Η χούντα του Παπαδόπουλου κατέρρευσε εκ των ένδον, μέχρι που η «φιλελευθεροποίηση» έγινε ανέκδοτο. Οι σκληροπυρηνικοί με τον Ιωαννίδη ανέλαβαν και το καθεστώς πέρασε στη δεύτερη, πιο ωμή και πιο απομονωμένη φάση του.
Το τέλος ήρθε λίγους μήνες μετά, με την κυπριακή τραγωδία και την κατάρρευση της δικτατορίας στις 24 Ιουλίου 1974. Όμως το πολιτικό έδαφος για αυτή την κατάρρευση είχε στρωθεί στις νύχτες του Νοέμβρη.
Τι σημαίνει σήμερα το Πολυτεχνείο;
Το ερώτημα επανέρχεται σε κάθε επόμενη γενιά: έχει ακόμη νόημα να το γιορτάζουμε; Η απάντηση είναι ναι, όχι όμως ως τυπική επέτειος, αλλά ως υπενθύμιση ότι η δημοκρατία δεν είναι αυτονόητη. Το Πολυτεχνείο δεν είναι μανιφέστο. Είναι το αποτύπωμα:
- της γενναιότητας της νεολαίας,
- της ανάγκης να αντιστέκεσαι όταν χρειάζεται,
- της επίγνωσης ότι η ελευθερία ποτέ δεν χαρίζεται.
Σαν σήμερα, 17 Νοεμβρίου 1973, η Ελλάδα απέκτησε την πιο έντιμη, ακατέργαστη στιγμή της σύγχρονης ιστορίας της. Η Εξέγερση δεν έριξε τη χούντα με τη μία, αλλά έκανε το πιο σημαντικό, έσπασε το φόβο. Και από εκείνη τη στιγμή, η πτώση της δικτατορίας ήταν απλώς θέμα χρόνου.
