Σαν σήμερα, στις 21 Ιουνίου 1824, τα Ψαρά σβήνουν από τον χάρτη. Ένα νησί που όρισε με πύρινη αυταπάρνηση την Επανάσταση, παραδίδεται στις φλόγες, στα σπαθιά και στη λήθη. Μια μέρα μετά την απόβαση των Οθωμανών, η καταστροφή είναι πλήρης: η σφαγή έχει ολοκληρωθεί, η φλόγα έχει καταπιεί τα πάντα. Κι όμως, μέσα από τις στάχτες γεννιέται μνήμη. Μνήμη πικρή, αλλά αθάνατη.
Τα Ψαρά δεν ήταν απλώς ένα μικρό νησί. Ήταν καρδιά ναυτική, πατρίδα ηρώων όπως ο Κωνσταντίνος Κανάρης και ο Νικόλαος Αποστόλης· ήταν φλόγα ανεξέλεγκτη στο Αιγαίο, τρομερή και απρόβλεπτη, που χτυπούσε με μπουρλότα στόλους και δυνάμεις πολύ ισχυρότερες. Ήταν, όπως και η Χίος πριν από έναν χρόνο, ένα σύμβολο – και ως σύμβολο έπρεπε να σβηστεί.
Στις 20 Ιουνίου 1824, ο οθωμανικός στόλος φτάνει με πάνω από 100 πλοία και 14.000 άνδρες. Οι Ψαριανοί είναι λιγότεροι από 1.000 μαχητές· ο πληθυσμός έχει πια φτάσει τις 7.000 ψυχές, αφού χιλιάδες πρόσφυγες από τη σφαγή της Χίου έχουν βρει καταφύγιο εδώ μόλις έναν χρόνο πριν. Το σχέδιο ήταν απλό: η Πύλη θα τιμωρούσε παραδειγματικά κάθε εστία εξέγερσης. Και τα Ψαρά ήταν ακριβώς αυτό: μια εστία που δεν έσβηνε.
Τη νύχτα της 20ής προς 21η Ιουνίου ξεκινά η κόλαση. Η άμυνα λυγίζει. Οι Οθωμανοί σφαγιάζουν αδιακρίτως: άνδρες, γυναίκες, παιδιά, γέροντες. Η Μονή του Αγίου Νικολάου, τελευταία ελπίδα, ανατινάζεται από τον καλόγερο Αντώνιο και όσους είχαν κλειστεί μέσα – μαζί με δεκάδες Τούρκους. Η επιλογή ήταν σαφής: ελευθερία ή θάνατος. Διάλεξαν τον θάνατο για να κρατήσουν ζωντανή την πρώτη.
Ό,τι δεν κατάφερε η Χίος…
Η σφαγή των Ψαρών ακολουθεί τη σφαγή της Χίου (Απρίλιος 1822) – ένα γεγονός που είχε ήδη συγκλονίσει την Ευρώπη. Όμως η Χίος, παρότι πλήρως κατεστραμμένη, δεν ήταν ποτέ τόσο «στρατιωτικός στόχος» όσο τα Ψαρά. Η Χίος είχε ριχτεί στην Επανάσταση διστακτικά· τα Ψαρά την είχαν υπηρετήσει με φανατισμό. Η Χίος πλήρωσε για τη γεωγραφία της· τα Ψαρά για τη στάση τους.
Στην περίπτωση της Χίου, ο ευρωπαϊκός φιλελληνισμός αφυπνίστηκε – με τον Ντελακρουά να ζωγραφίζει τις γυναίκες της Χίου, με ποιητές σαν τον Βύρωνα να θρηνούν. Με τα Ψαρά, η αφύπνιση γίνεται κραυγή και ο Κάλβος γράφει αμέσως μετά:
«Η των Ψαρών η ολόμαυρη ράχη,
στα βράχια τα ξέξασπρα σπαρμένη,
με λείψανα παλικαριών…»
Ο θρήνος γίνεται μνήμη, η μνήμη αντίσταση και η αντίσταση πολιτική στάση. Η Ευρώπη δεν μπορεί πια να μείνει αμέτοχη. Για δεύτερη φορά σε δύο χρόνια, ένα νησί ελληνικό εξαφανίζεται από προσώπου γης. Δεν υπάρχουν πια δικαιολογίες σιωπής· το αίμα στο Αιγαίο απαιτεί απάντηση.
Η Ευρώπη ακούει – και απαντά
Η καταστροφή των Ψαρών πυροδοτεί νέο φιλελληνικό ρεύμα. Εφημερίδες στο Λονδίνο, στο Παρίσι και στη Ρώμη δημοσιεύουν φρικιαστικές λεπτομέρειες. Πίνακες και φυλλάδες κυκλοφορούν με τίτλους όπως «Η Νέα Χίος» και «Το Σφαγείο του Αιγαίου». Η τραγωδία συγκινεί ζωγράφους και μουσικούς, αλλά και ανθρώπους της πράξης.
Ο Ιταλός Σανταρόζα εγκαταλείπει την εξορία του για να έρθει να πολεμήσει στην Ελλάδα. Ο Γερμανός στρατιωτικός Νόρμαν φτάνει με σώμα φιλελλήνων. Ο Άγγλος ναύαρχος Κόχραν, εμπνευσμένος και από Ψαρά, αναλαμβάνει αργότερα τον συντονισμό του ελληνικού στόλου. Ο Αμερικανός γιατρός Σάμιουελ Χάου γράφει για «το νησί που έμαθε την Ευρώπη να δακρύζει», ενώ συλλέγει τρόφιμα και φάρμακα.
Οι τραγωδίες της Χίου και των Ψαρών ενώνουν. Από τα ακαδημαϊκά σαλόνια της Οξφόρδης μέχρι τους δρόμους της Μασσαλίας, η ελληνική υπόθεση περνά από το περιθώριο στο κέντρο. Δεν είναι πια μόνον επανάσταση – είναι αγώνας πολιτισμού και δικαιοσύνης.
Και σιγά-σιγά, η ευρωπαϊκή κοινή γνώμη μεταφράζεται σε πολιτική πίεση. Ο Ιωάννης Καποδίστριας, διπλωμάτης στην αυλή του Τσάρου, αξιοποιεί το ρεύμα υπέρ της Ελλάδας σε όλα τα κέντρα ισχύος. Η ιδέα της ανεξάρτητης Ελλάδας, που πριν από λίγα χρόνια έμοιαζε ουτοπική, αρχίζει τώρα να συζητιέται σοβαρά στα διπλωματικά γραφεία. Και λίγα χρόνια μετά, οι Μεγάλες Δυνάμεις θα ενώσουν στόλους στο Ναυαρίνο, σε μια παρέμβαση που θα σφραγίσει την πορεία του Αγώνα.
Από τις στάχτες των Ψαρών, η Επανάσταση βγαίνει πιο μόνη – αλλά και πιο δικαιωμένη. Και η Ευρώπη αρχίζει, για πρώτη φορά, να ακούει στ’ αλήθεια.
