«Τα λίγα γράμματα που ξέρω», είχε πει ο γέρος του Μοριά, «τα έμαθα από το Ψαλτήρι και το Οχτωήχι της εκκλησίας».
Ξεκινώντας από τα βασικά, η περίοδος της τουρκοκρατίας κράτησε τέσσερις αιώνες… Οι δύο πρώτοι αιώνες υπήρξαν πολύ δύσκολοι και μέχρι τα μέσα του 17ου αιώνα απαγορευόταν η άσκηση των θρησκευτικών και εκπαιδευτικών ελευθεριών.
Χαρακτηριστικό παράδειγμα ήταν ο Σουλτάνος Σελήμ Α’, που είχε προσπαθήσει με τον πιο βίαιο τρόπο να εξισλαμίσει τους Χριστιανούς. Επίσης, το 1537 ο Σουλεϊμάν Α’ με διαταγή ζητούσε να εκτελεστεί ως άπιστος οποιοσδήποτε αμφισβητούσε τα λόγια του προφήτη Μωάμεθ.
Από τις αρχές του 16ου αιώνα γίνεται φανερή η επιρροή των φανατικών μουσουλμάνων που στράφηκαν εναντίον κάθε μορφής εκπαιδεύσεως, που δεν ακολουθεί το Κοράνι. Επομένως, φανταστείτε πόσο δύσκολο θα ήταν σε Χριστιανούς να διδάσκουν και να διδάσκονται ελεύθερα την πίστη, την ιστορία και την εθνική ταυτότητά τους.
Σε τέτοιες σκοτεινές εποχές δημιουργήθηκε η ανάγκη για «Κρυφά Σχολειά». Άλλωστε η περίοδος αυτή δεν μπορεί να αμφισβητηθεί καθώς υπάρχουν ιστορικά ντοκουμέντα που μαρτυρούν αν είναι έτσι τα πράγματα:
«Τα Κρυφά Σχολειά συνεχίζονται εκεί που οι τοπικοί πασάδες και μπέηδες μάχονται τους καλόγερους και τα γράμματα», μας λέει ο Αλ. Ελλάδιος το 1714.
«Ο Γερο-Μαλαξός (Πρωτόπαπας) δίνει μαθήματα κρυφά στο σπίτι του, μέσα σ' ένα εξαθλιωμένο γυμνό δωμάτιο», μας λέει στην Περιγραφή του ο Γκέρλαχ το 1752.
«Το Κρυφό Σχολειό δεν είναι θρύλος. Το συνετήρησε, παρά τις καταδιώξεις, ο βαθύτατος πόθος του τυραννουμένου έθνους να υπάρξει», βροντοφωνεί ο κριτικός-ακαδημαϊκός-ιστορικός Δ. Κόκκινος.
Επίσης, ένας σημαντικός λόγος για να λειτουργούν τα «Κρυφά Σχολειά» ήταν το «παιδομάζωμα».
Ο Δ. Ζακυνθηνός στην ιστορία του «Η τουρκοκρατία» στη σελίδα 13 γράφει:
«Κατά τακτά διαστήματα ανά πενταετίαν επί Μωάμεθ Β΄, βραδύτερον δε ανά τετραετίαν, τριετίαν ή και συχνότερον, διετάσσετο η στρατολογία χριστιανόπαιδων επί τη βάσει των υπό των τοπικών η κοινοτικών αρχών τηρουμένων μητρώων. Οι στρατευόμενοι ήσαν συνήθως ηλικίας από δέκα μέχρι δεκαπέντε ετών».
Τα παιδιά, λοιπόν, που δεν θα υποτάσσονταν ήταν αδύνατο να πηγαίνουν σε φανερά σχολεία. Μάλιστα, οι Τούρκοι, κατά περιόδους, όταν αγρίευαν απαγόρευαν την ίδρυση σχολείων για να μη μορφωθεί και σηκώσει κεφάλι ο Έλληνας. Κάθε τόσο, δηλαδή, αναιρούσαν τα περί ελεύθερης παιδείας.
Επομένως, τα Κρυφά Σχολειά ήταν απαραίτητα στους πρώτους δύο αιώνες της τουρκοκρατίας λόγω του κλίματος φόβου και τρόμου που επικρατούσε. Με τη λειτουργία τους φρόντισαν να τονώσουν το εθνικό συναίσθημα των ελληνοπαίδων ακόμη και με «κρυφό» τρόπο.
