Περάσανε 22 χρόνια από την τρομοκρατική επίθεση στο Μανχάτταν. Η 11η Σεπτεμβρίου 2001 άλλαξε ριζικά, όχι μόνον τον ορίζοντα της Νέας Υόρκης, αλλά και -στα χρόνια που ακολούθησαν- τον γεωστρατηγικό ορίζοντα όλου του Πλανήτη, σηματοδοτώντας μια νέα στάση της Αμερικανικής Υπερδύναμης απέναντι σε συγκεκριμένα έθνη και κουλτούρες αλλά και ένα νέο πλαίσιο βίο-ψυχο-κοινωνικής, ασύμμετρης, απειλής για τον δυτικό τρόπο ζωής, από μια νέας μορφής και καταστρεπτικής δυνατότητας τρομοκρατία.
Τότε, το μακρινό -πλέον- φθινόπωρο του 2001 έγραφα, ως φοιτητής της Ιατρικής του ΑΠΘ:
H αρχιτεκτονική του δυτικού πολιτισμού και η τρομοκρατία
Δε χρειάζεται κάποιος να διεκδικεί για τον εαυτό του το χαρακτηρισμό του «ευαισθητοποιημένου» για να δηλώσει αληθινά συγκλονισμένος από τις εικόνες της τρομοκρατικής επίθεσης στους δίδυμους ουρανοξύστες της Νέας Υόρκης. Η απώλεια τόσων ανθρώπων, κατά πρώτο λόγο, αλλά και το, χολιγουντιανών προδιαγραφών σκηνικό της καταστροφής, κατά δεύτερο, δεν αφήνουν πολλά περιθώρια για σχολιασμούς και επιμύθια, αφού ακόμα και η «εκ των ουκ άνευ» έκφραση αποτροπιασμού και συμπόνοιας για τα αθώα θύματα φαντάζει λίγη μπροστά στην κλίμακα της καταστροφής και των προεκτάσεών της.
Ωστόσο, καθώς κατακαθίζει σιγά – σιγά η σκόνη των ερειπίων και η παγκόσμια κοινή γνώμη αναμετρά τις απώλειες, ανθρώπινες, υλικές και σημειολογικές, -αφήνονται λίγο – λίγο τα περιθώρια για μια σημειολογική ανάλυση του γεγονότος, τουλάχιστον για να αποφορτίσουμε το νου μας από την οδύνη για τις ζωές που χάθηκαν.
Η τρομοκρατική αυτή επίθεση δεν ήταν ένα απλό μαζικό χτύπημα εναντίον ανυποψίαστων πολιτών. Ο τρόπος με τον οποίο έγινε και οι στόχοι που επλήγησαν εγείρουν έντονους σημειολογικούς προβληματισμούς.
Στόχοι ήταν δύο από τα κορυφαία επιτεύγματα της σύγχρονης αρχιτεκτονικής, δύο από τα σύμβολα της αμερικανικής οικονομικής ισχύος και μέσο προσβολής αυτών δεν ήταν οι συνηθισμένες βόμβες ή τα παγιδευμένα αυτοκίνητα, αλλά δύο σύγχρονα επιβατικά αεροπλάνα. Ο σημερινός δυτικός πολιτισμός και ειδικότερα η Αμερική ως ο κύριος εκφραστής του, οικοδομεί επιβλητικά κτίρια, κατασκευάζει γιγαντιαία αεροπλάνα, μεταχειρίζεται την τεχνολογική και οικονομική του δύναμη –που συχνά μεταπίπτει σε αλαζονεία- για να επιβάλλει τις δικές του ορίζουσες στους φυσικούς περιορισμούς του χώρου, του χρόνου, της απόστασης, των φυσικών φαινομένων. Οι τρομοκράτες – αεροπειρατές, έστω και ενδόμυχα, αυτό το στόχο είχαν: να πλήξουν τη βάση του δυτικού πολιτιστικού οικοδομήματος, να θέσουν σε αμφισβήτηση το σύνολο των πολιτιστικών μας δεδομένων, όπως αυτά εκφράζονται –πολλές φορές χάνοντας τα όρια του μέτρου-στη φιλήσυχη καθημερινότητά μας, να προβάλλουν ως υπαρκτή πραγματικότητα το ενδεχόμενο κάθετης κατάρρευσης της αρχιτεκτονικής του πολιτισμού μας.
Σε ολόκληρη την ιστορία του ανθρώπου, η αρχιτεκτονική δεν ήταν ποτέ μια απλή επιστήμη κάλυψης των δομικών αναγκών κάθε κοινωνίας. Η αρχιτεκτονική αποτελούσε και αποτελεί το εντονότερο -ίσως- σημειολογικό εντύπωμα κάθε πολιτισμού στον ιστορικό χωροχρόνο.
Τα αρχιτεκτονικά οικοδομήματα αποτελούν τον καθρέφτη όπου απεικονίζονται οι αταβιστικές καταβολές, οι στόχοι, οι αρχές και ορίζουσες κάθε πολιτισμού.Οι οξύκορφες γεωμετρικές πυραμίδες των Αιγυπτίων, οι ουρανομήκεις οβελίσκοι των αρχαίων λαών, οι αξύαιχμοι μουσουλμανικοί μιναρέδες, τα επιβλητικά γοτθικά καμπαναριά εκφράζουν την προαιώνια παρόρμηση του ανθρώπου να αμφισβητήσει τη γη ως θεμέλιο των ανθρώπινων μέτρων και να εγείρει στον ουρανό την αξύαιχμη απαίτησή του για κατάργηση των δομικών, καταρχήν, και κατ’ επέκταση όλων των υπόλοιπων περιορισμών. Μέσα από την αρχιτεκτονική των «υψηλών οικοδομημάτων» προβάλλει ανάγλυφα η τάση του ανθρώπου να νιώσει «ιερόν δέος» όχι για κάτι μεταφυσικό, αλλά για ένα δικό του δημιούργημα, θαυμασμό και γλυκό φόβο για τον ίδιο του τον εαυτό.
Έτσι και οι δίδυμοι πύργοι του Μανχάταν εκφράζουν, ή καλύτερα εξέφραζαν μέχρι τη στιγμή της επίθεσης, με τον πιο παραστατικό τρόπο τις δομικές επιταγές και τα χαρακτηριστικά της αρχιτεκτονικής του δυτικού πολιτισμού. Ενός πολιτισμού που περισσότερο από όλους τους άλλους αμφισβητεί το μέτρο, περιφρονεί τους περιορισμούς και αναδεικνύει την επιβολή σε θεμέλιο λίθο του. Οι δίδυμοι πύργοι δέσποζαν στο τοπίο, επιβάλλονταν στη θέα των κατοίκων και των επισκεπτών της Νέας Υόρκης, υπέτασσαν κάθετα το χώρο, περιφρονούσαν τους κανόνες της στατικής και της ισορροπίας των υλικών και υψών στο χρόνο την εγωτική απαίτηση για παντοτινή κυριαρχία, σαν δύο μεγάλα απειλητικά δάχτυλα.
Όλα αυτά συνθέτουν το περίγραμμα του σύγχρονου πολιτιστικού μας οικοδομήματος. Ενός οικοδομήματος εγωτικού, θρασύτατα αλαζονικού και δραματικά ανασφαλούς, παρά τις λαμπρές τεχνολογικές του προόδους. Ενός οικοδομήματος απρόσωπου και δεσποτικού, όπως ήταν και οι δύο ουρανοξύστες της Παγκόσμιας Μητρόπολης, ενός οικοδομήματος μέσα στο οποίο ο άνθρωπος χάνει την αξία του, χάνει το δικαίωμα να κατέχει έναν ιδιαίτερο προσωπικό χώρο, βρίσκεται μαζί με χιλιάδες άλλους, αλλά στην ουσία αισθάνεται μόνος, τόσο μόνος που στο τέλος γίνεται αυτιστικός, τόσο αυτιστικός όσο και ο σύγχρονος δυτικός πολιτισμός που, φοβούμενος να είναι μόνος μέσα στο διηνεκές του χρόνου, κυριευμένος από αυτιστική ανασφάλεια και αλαζονεία, έχτισε δύο –και όχι έναν – δίδυμους πύργους, για να τους δει τελικά ομφότερους να καταρρέουν.
Πολλοί είπαν, λιγότερο ή περισσότερο χαιρέκακα, ότι η Αμερική (και κατ’ επέκταση ο δυτικός πολιτισμός) απλά εισπράττει τα επίχειρα της αλαζονείας, του μίσους και της δεσποτικής συμπεριφοράς που επέδειξε με τις ανά τον κόσμο αιματηρές πολεμικές ενέργειές της. Εμείς θα πούμε πως όταν υπάρχουν αθώα θύματα μηδενίζεται ο χώρος για τέτοιες προσεγγίσεις. Μια τέτοια, όμως, καταστροφή μπορεί και πρέπει να αποτελέσει εφαλτήριο για μια συνολική αναθεώρηση της αρχιτεκτονικής του πολιτισμού μας, για μια επαναδιατύπωση του τρόπου ορισμού της πολιτιστικής μας προόδου, για μια συνθετική επιστροφή στο μέτρο και στον άνθρωπο.
Μέσα από τα σωριασμένα ερείπια των δύο πύργων μπορεί αν ξεπηδήσει η ελπίδα για την αναδόμηση ενός καινούργιου ανθρωπο – πολιτισμού, η ανάγκη για τον επαναπροσδιορισμό των πολιτιστικών μας συμπεριφορών και προτεραιοτήτων. Είναι μια ευκαιρία, αν ξεπεράσουμε τη λογική τόσο των αντιποίνων, όσο και των σαθρών δικαιολογιών της τρομοκρατίας, αν αφήσουμε κατά μέρος τις εκατέρωθεν ιδεοληπτικές προσεγγίσεις που αναπαράγουν την τυφλή βία και την αιμάσσουσα αντιπαράθεση της πολεμικής ισχύος, να δημιουργήσουμε στο δυτικό μας κόσμο μια καινούργια πολιτιστική αρχιτεκτονική που θα ξαναβρεί τη χαμένη της αθωότητα αναγνωρίζοντας και στον υπόλοιπο κόσμο το δικαίωμα να έχει και αυτός αθώα θύματα βομβαρδισμών και επιθέσεων από τους δυτικούς – «πολιτισμένους».
Μπορούμε να συνθέσουμε έναν καινούργιο πολιτισμό που θα επανατοποθετεί στο κέντρου του τον άνθρωπο, αντί για την απρόσωπη τεχνολογική απειλή, έναν πολιτισμό που θα καθορίζει το ρυθμό της ανάπτυξής του με βάση το μέτρο, το σεβασμό του διαφορετικού και τη συνεργασία με σκοπό την παγκόσμια – πολυπρόσωπη πολιτιστική πρόοδο και όχι τη μονομερή πολιτιστική επιβολή. Έναν πολιτισμό που δε θα οικοδομεί κάθετα, μονολιθικά και αλαζονικά, αλλά που θα συνοικοδομεί οριζόντια και ανθρωποκεντρικά σε συνεργασία με τους υπόλοιπους λαούς, γνωρίζοντας πως μόνο τα εποικοδομήματα μιας τέτοιας συνανθρώπινης πολιτιστικής αρχιτεκτονικής μπορούν να σταθούν αγέρωχα, παντοτινά και αληθινά υπερήφανα απέναντι στον ιστορικό χρόνο.
* Χρίστος Χ. Λιάπης, Φοιτητής Ιατρικής Α.Π.Θ.
και για την αντιγραφή
Xρίστος Χ. Λιάπης MD, MSc, PhDΨυχίατρος - Διδάκτωρ Παν/μίου Αθηνών, Πρόεδρος ΔΣ ΚΕΘΕΑ, Μέλος Επιτροπής Εμπειρογνωμόνων Δημόσιας Υγείας
