Ξεκινούν οι πανελλήνιες εξετάσεις για την εισαγωγή στις ανώτατες σχολές και δεκάδες χιλιάδες μαθητές και οι οικογένειές τους βρίσκονται στη δίνη μιας δοκιμασίας, η οποία ξεπερνά κατά πολύ τα χαρακτηριστικά μιας απλής αξιολόγησης γνώσεων και γνωστικών ικανοτήτων. Αυτό είναι και το κομβικό αιτιακό σημείο, εξαιτίας του οποίου το «άγχος των εξετάσεων» ξεπερνά τη συναισθηματική ποιότητα ενός απλού «άγχους επίδοσης» και αποκτά τα κατακλυσμιαία και συχνά παραλυτικά χαρακτηριστικά ενός γενικευμένου άγχους που διαβρώνει την καθημερινότητα τόσο του υποψηφίου όσο και ολόκληρης της οικογένειας και του περιβάλλοντός του.
Ο όρος «άγχος», λοιπόν, προέρχεται από το ρήμα άγχω, που στην αρχαία ελληνική γλώσσα σημαίνει σφίγγω ή πνίγω. Πρόκειται για ένα διάχυτο, έντονα δυσάρεστο, ακαθόριστο συναίσθημα ανησυχίας, που αναδύεται επί απουσίας εξωτερικού φοβογόνου ερεθίσματος. Συνοδεύεται από μια ποικιλία σωματικών ενοχλημάτων από το αυτόνομο νευρικό σύστημα, όπως ταχυπαλμία, δυσκολία αναπνοής, πονοκέφαλο, τάση για εμετό, ιδρώτα κ.ά.
Οι εκδηλώσεις του διαμεσολαβούνται από συγκεκριμένες ανατομικές δομές του εγκεφάλου που εξελικτικά είναι νευροχημικά προσανατολισμένες στο να προειδοποιούν το άτομο για την αντιμετώπιση μιας μελλοντικής απειλής και να το προετοιμάζουν, σωματικά και ψυχικά, στο να λάβει μέτρα, βοηθώντας έτσι στην επιβίωσή του.
Αυτός είναι και ο λόγος που το άγχος δεν αποτελεί μία μονοσήμαντα, ποιοτικώς, αρνητική ιδιότητα του ανθρώπινου ψυχισμού, αλλά ένα χαρακτηριστικό που, κατά το ποσόν, συνδέεται εν μέρει με τη λειτουργικότητα και την επιτευγματικότητα. Τα ιδιαίτερα ποιοτικά χαρακτηριστικά του άγχους των πανελληνίων εξετάσεων, το οποίο πρόκειται ουσιαστικά για ένα άγχος αναμονής και επίδοσης.
Η σημαντικότερη απόφαση
Πρόκειται για άγχος που υποκινείται από τη νοητική παράσταση της επικείμενης έκθεσης σε δυνητικά επικίνδυνες συνθήκες και το οποίο βιώνεται όταν υπάρχει κάποιος σαφής επερχόμενος κίνδυνος ή επίφοβη συνθήκη που εν προκειμένω είναι οι εξετάσεις και το ενδεχόμενο της αποτυχίας σε αυτές. Η έντασή του αυξάνεται προοδευτικά και σε έναν βαθμό μπορεί να ελεγχθεί από το ίδιο το άτομο.
Το άγχος των πανελληνίων εξετάσεων δεν εμφανίζεται εν κενώ και θα πρέπει πάντοτε να έχουμε στο μυαλό μας πως αφορά μια ευαίσθητη εφηβική και μετεφηβική ηλικιακή ομάδα που, ευρισκόμενη στο κατώφλι της ενηλικιώσεώς της, καλείται να πάρει τη σημαντικότερη, ίσως, απόφαση της ζωής της, αυτήν του επαγγελματικού προσανατολισμού και να την υποστηρίξει μέσα από μια μακρόχρονη προετοιμασία που εντατικοποιούμενη, προοδευτικώς, θα πρέπει να παρουσιάσει τη μέγιστη συνολική απόδοση εντός ολιγόωρων αξιολογήσεων.
Το stress των εξετάσεων και οι αγχωτικές συνθήκες που διατρέχουν όλη την περίοδο της προετοιμασίας δύνανται να δράσουν επιβαρυντικά στην εκδήλωση ψυχικών παθήσεων, οι οποίες, όμως, πρέπει να γίνει κατανοητό πως έχουν βιολογικά αυτόνομο και κλινικά αυτόφωτο παρονομαστή αιτιολογίας και εκδήλωσης και για αυτό απαιτούν άμεση ψυχιατρική αντιμετώπιση. Δεν πρέπει, λοιπόν, να διαλάθουν την προσοχή των γονέων, των καθηγητών ή των λειτουργών ψυχικής υγείας που θα έρθουν σε επαφή με το παιδί.
Δεν είναι λίγες δε οι περιπτώσεις κατά τις οποίες παρατηρούνται φαινόμενα καταφυγής των εφήβων στην υπερβολική κατανάλωση αλκοόλ ή στη χρήση ουσιών προς ανακούφιση από συμπτώματα άγχους και θλίψεως τα οποία αναφύονται εν μέσω της αγχογόνου και ψυχοπιεστικής περιόδου της προετοιμασίας των πανελληνίων. Οι συμπεριφορές αυτές, παρότι εκκινούν ως προσπάθειες αυτοθεραπείας του άγχους και της θλίψεως του εφήβου –με σημαντική, βέβαια, παράλληλη συνιστώσα κοινωνικού μιμητισμού– τελικώς εμπλέκουν τον ίδιο τον υποψήφιο σε έναν φαύλο κύκλο επιδεινώσεως των ψυχολογικών του συμπτωμάτων και εκπτώσεως της αποδόσεώς του, με αποτέλεσμα την επανακαταφυγή του στις ουσίες αυτές και τον κίνδυνο εθισμού του.
Η όλη διαδικασία της προετοιμασίας των εξετάσεων δοκιμάζει την ομοιόσταση ολόκληρης της οικογένειας κατ’ ανάλογο τρόπο με τον οποίον δοκιμάζει την ψυχολογική ομοιόσταση του υποψηφίου. Για τον λόγο αυτόν η σωστή αντιμετώπιση του άγχους των πανελληνίων εξετάσεων προϋποθέτει τη μη υπερεμπλοκή των γονέων τόσο στο συναισθηματικό όσο και στο πρακτικό επίπεδο. Και στην περίπτωση των πανελληνίων ισχύει πως «οι γονείς δεν πρέπει να κάθονται ούτε μπροστά, ούτε πίσω από το παιδί, αλλά δίπλα του».
Σχήματα αυτοϋποτίμησης και χαμηλής αίσθησης της αξίας εαυτού πυροδοτούνται εύκολα σε κάθε ευκαιρία (π.χ. με την αποτυχία σε κάποιο διαγώνισμα στο φροντιστήριο) και απελευθερώνουν καταστροφολογικές αυτόματες σκέψεις που λιμνάζουν στο ενδεχόμενο αποτυχίας στην οποία αποδίδουν αστήριχτες βεβαιότητες απαισιοδοξίας και καταστροφολογικές διαστάσεις. Τα ανωτέρω εντείνονται από το γεγονός πως το κάθε παιδί αισθάνεται, συχνά, πως μαζί του δίνει κοινωνικές εξετάσεις και ολόκληρη η οικογένεια, ενώ η όποια θετική ή αρνητική επίδοσή του στις εξετάσεις είναι απόλυτα συνυφασμένη με ανάλογη επιτυχία ή αποτυχία και στην ίδια τη ζωή. Ετσι, το μέλλον φαντάζει αρνητικό, ο εαυτός χωρίς αξία και οι άλλοι άνθρωποι εχθρικοί και επικριτικοί.
Επωφελείς παρεμβάσεις
Ορισμένες συμπεριφορικές παρεμβάσεις μπορούν να αναδειχθούν επωφελείς στην απομείωση και αντιμετώπιση του άγχους των πανελληνίων εξετάσεων. Τα συχνά και ελαφριά γεύματα, η κατανάλωση τροφών πλούσιων σε υδατάνθρακες (με προσοχή όμως ώστε να μη γίνεται υπερβολική κατανάλωση γλυκών, γιατί αυτό μπορεί να υποκρύπτει λανθάνουσα κατάθλιψη ή να μην εκτρέπεται ο υποψήφιος σε βουλιμικά επεισόδια τα οποία επίσης χρειάζονται θεραπευτικές παρεμβάσεις), η κατανάλωση τροφών πλούσιων σε Ω3 λιπαρά οξέα (όπως είναι συγκεκριμένα είδη ψαριών, λαχανικών και ξηρών καρπών, τα οποία έχουν αντικαταθλιπτικές και εν γένει βελτιωτικές της διαθέσεως ιδιότητες) και η λήψη επαρκών υγρών αποτελούν χρήσιμα εργαλεία στην περιστολή του άγχους των εξετάσεων.
Εμφαση πρέπει, επίσης, να δοθεί και στα τακτικά ωράρια ύπνου και στην αποφυγή του νυχτερινού διαβάσματος που συχνά γίνεται από το παιδί με το αιτιολογικό της εξασφάλισης της ησυχίας του από τα υπόλοιπα μέλη της οικογένειας, αλλά μπορεί να αποτελεί πρώιμο καταθλιπτικόμορφο σύμπτωμα. Η τακτική σωματική άσκηση και ο προγραμματισμός και άλλων ευχάριστων δραστηριοτήτων με μικρά διαλείμματα της προετοιμασίας μπορούν να εκτονώσουν το άγχος και να βελτιώσουν την απόδοση του υποψηφίου, ενώ υπάρχουν και συγκεκριμένες ασκήσεις χαλάρωσης που συντελούν στη μείωση του stress. Στις σοβαρές, όμως, περιπτώσεις όπου ο υποψήφιος βιώνει παραλυτικό άγχος ή έχει συνοδά συμπτώματα κατάθλιψης ή άλλης ψυχικής διαταραχής δεν πρέπει να μας φοβίζει η απότανση στους ειδικούς για τις συνακόλουθες φαρμακευτικές ή ψυχοδυναμικές πρεμβάσεις.
