Σαν σήμερα, στις 3 Σεπτεμβρίου 1974, ιδρύθηκε το Πανελλήνιο Σοσιαλιστικό Κίνημα (ΠΑΣΟΚ), με ηγέτη τον Ανδρέα Παπανδρέου. Η επίσημη παρουσίαση έγινε στο ξενοδοχείο «King’s Palace» της Αθήνας, σε μια αίθουσα που γέμισε με περίπου 150 άτομα, φίλους, συνεργάτες, αλλά και τους πρώτους ανθρώπους που αποτέλεσαν τον ιδρυτικό πυρήνα ενός κόμματος που θα σημάδευε την πολιτική ζωή της χώρας για δεκαετίες.
Ο Παπανδρέου μπήκε στην αίθουσα με καθυστέρηση, κάτι που γρήγορα θα γινόταν χαρακτηριστικό της παρουσίας του. Φορούσε λευκό πουκάμισο και μια φαρδιά δερμάτινη ζώνη, εμφανισιακά περισσότερο λαϊκός παρά κλασικός πολιτικός. Στο χέρι κρατούσε ένα μικρό πράσινο βιβλιαράκι: τη «Διακήρυξη της 3ης του Σεπτέμβρη». Το διάβασε ολόκληρο, σε ύφος εμφατικό και φορτισμένο, και στη συνέχεια το μοίρασε στους δημοσιογράφους. Το κείμενο αυτό έμελλε να μείνει στην ιστορία ως το ιδρυτικό μανιφέστο του ΠΑΣΟΚ.
Το πολιτικό κλίμα
Το καλοκαίρι του 1974 η Ελλάδα είχε βγει από τα εφτά χρόνια της δικτατορίας, με ανοιχτές πληγές. Η Κυπριακή τραγωδία, η επιστροφή του Κωνσταντίνου Καραμανλή και η αποκατάσταση της δημοκρατίας είχαν δημιουργήσει ένα πρωτόγνωρο πολιτικό τοπίο. Ο Καραμανλής ίδρυσε τη Νέα Δημοκρατία, προσφέροντας σταθερότητα και θεσμική αποκατάσταση. Ο Ανδρέας Παπανδρέου, από την άλλη, προτίμησε να βαδίσει σε έναν εντελώς διαφορετικό δρόμο.
Η «Διακήρυξη της 3ης του Σεπτέμβρη» δεν ήταν απλώς ένα πολιτικό πρόγραμμα, ήταν κάλεσμα σε ρήξη. Μιλούσε για «εθνική ανεξαρτησία, λαϊκή κυριαρχία, κοινωνική απελευθέρωση και δημοκρατική διαδικασία». Οι έννοιες αυτές αντήχησαν δυνατά σε μια κοινωνία που ήθελε αλλαγή, δικαιοσύνη και μια νέα αρχή. Ο Ανδρέας, με το χάρισμα και τη ρητορική του, κατάφερε να εκφράσει αυτό το ρεύμα με τρόπο που κανείς άλλος δεν μπορούσε.
Η άνοδος
Το ΠΑΣΟΚ μέσα σε λίγα χρόνια κατόρθωσε να περάσει από τα περιθώρια στο κέντρο της πολιτικής σκηνής. Οι εκλογές του 1981 έφεραν την «Αλλαγή», με τον Παπανδρέου να υπόσχεται μια νέα εποχή. Οι εικόνες με τα πλήθη να πανηγυρίζουν στους δρόμους της Αθήνας και της επαρχίας έχουν μείνει χαραγμένες στη συλλογική μνήμη.
Οι πρώτες κυβερνήσεις του ΠΑΣΟΚ πράγματι έφεραν τομές: αναγνώριση της Εθνικής Αντίστασης, κοινωνικά μέτρα, επέκταση του κράτους πρόνοιας. Όμως μαζί με αυτά ήρθαν και άλλες επιλογές: υπερδιόγκωση του δημόσιου τομέα, εκτόξευση του χρέους και καλλιέργεια ενός κλίματος λαϊκισμού. Για πολλούς Έλληνες εκείνη η δεκαετία αποτέλεσε την απαρχή μιας πολιτικής κουλτούρας που υποσχόταν πολλά, αλλά έβαλε θεμέλια για προβλήματα που φάνηκαν αργότερα.
Οι αντιφάσεις
Ο Ανδρέας Παπανδρέου έμεινε στην ιστορία ως χαρισματικός ηγέτης. Κατόρθωσε να μιλήσει σε λαϊκά στρώματα, να εμπνεύσει τους μη προνομιούχους, να ενώσει κοινωνικές ομάδες που ως τότε ένιωθαν αποκλεισμένες. Όμως η πολιτική του άφησε και βαριές σκιές. Η οικονομία μπήκε σε τροχιά υπερχρέωσης, οι πελατειακές σχέσεις παγιώθηκαν, το κράτος έγινε όλο και πιο δυσκίνητο.
Το ΠΑΣΟΚ υπήρξε, με άλλα λόγια, κόμμα μεγάλων αντιθέσεων: από τη μια πλευρά άνοιξε νέους δρόμους στη συμμετοχή και στα κοινωνικά δικαιώματα, από την άλλη εγκλώβισε τη χώρα σε παθογένειες που την ταλαιπώρησαν για δεκαετίες.
Η ιστορική αποτίμηση
Η 3η Σεπτεμβρίου 1974 δεν είναι μια απλή ημερομηνία. Είναι το σημείο εκκίνησης ενός κόμματος που κυβέρνησε την Ελλάδα για μεγάλο μέρος της μεταπολιτευτικής της ιστορίας. Η συμβολή του, θετική και αρνητική, είναι αδιαμφισβήτητη. Σημάδεψε μια εποχή, καθόρισε τον πολιτικό διάλογο, δημιούργησε έναν ισχυρό δικομματισμό με τη Νέα Δημοκρατία.
Αν κάτι διδάσκει η πορεία του ΠΑΣΟΚ, είναι ότι οι μεγάλες υποσχέσεις ενθουσιάζουν, αλλά δεν αρκούν για να κρατήσουν μια χώρα όρθια στο χρόνο. Η Ελλάδα χρειάστηκε επανειλημμένα να πληρώσει το τίμημα του εύκολου λόγου και της υπερβολής. Σήμερα, με την απόσταση της ιστορίας, η 3η Σεπτεμβρίου θυμίζει ότι η δημοκρατία χτίζεται με ευθύνη, σοβαρότητα και συνέπεια κι όχι μόνο με συνθήματα.
