Στις 27 Αυγούστου 1922 άρχισε να γράφεται η πιο σκοτεινή σελίδα της Μικρασιατικής Καταστροφής. Ηταν η ημέρα που τα τελευταία ελληνικά στρατιωτικά τμήματα εγκατέλειπαν τη Σμύρνη, αφήνοντας στο έλεος του τουρκικού στρατού και των συμμοριών του έναν άμαχο πληθυσμό, ο οποίος βρέθηκε αντιμέτωπος με σφαγές, βιασμούς, λεηλασίες και τον ολοκληρωτικό αφανισμό.
Στις 11:00 το πρωί, εμπροσθοφυλακή του τουρκικού ιππικού εισήλθε στην πόλη και μέχρι το βράδυ μία ολόκληρη μεραρχία πεζικού είχε καταλάβει τη Σμύρνη. Οι πρώτες πυρκαγιές εκδηλώθηκαν το ίδιο βράδυ και μέσα σε λίγες ώρες εξελίχθηκαν σε μία τεράστια πύρινη λαίλαπα, που θα συνέχιζε να καίει ό,τι έβρισκε στο πέρασμά της, έως τις 3 Σεπτεμβρίου, μετατρέποντας την κοσμοπολίτικη πρωτεύουσα του μικρασιατικού ελληνισμού σε στάχτες…
Ανάμεσα στα θύματα υπήρξε και ο μητροπολίτης Σμύρνης Χρυσόστομος, ο οποίος αρνήθηκε να εγκαταλείψει το ποίμνιό του με αποτέλεσμα να βρει μαρτυρικό θάνατο. Ηταν η κορύφωση μιας ανείπωτης τραγωδίας, η οποία σφράγισε τον ξεριζωμό εκατοντάδων χιλιάδων Ελλήνων από τις πατρογονικές εστίες τους.
Η αλήθεια του διπλωμάτη
Μάρτυρας αυτής της καταστροφής υπήρξε ο Αμερικανός διπλωμάτης Τζορτζ Χόρτον, πρόξενος των ΗΠΑστη Σμύρνη, ένας άνθρωπος με βαθιά φιλελληνικά αισθήματα. Ο Χόρτον είχε ήδη υπηρετήσει για χρόνια στην Ελλάδα και γνώριζε εκ των έσω την Ιωνία, τον ελληνισμό της Μικράς Ασίας, αλλά και την τουρκική πραγματικότητα.
Μετά την Καταστροφή παραιτήθηκε από τη διπλωματική υπηρεσία και το 1926 εξέδωσε το μνημειώδες έργο του «The Blight of Asia» («Η κατάρα της Ασίας»). Το βιβλίο του αποτέλεσε όχι μόνο μια συγκλονιστική μαρτυρία για την πυρπόληση και τις σφαγές της Σμύρνης, αλλά και μια πολιτική καταγγελία απέναντι στη Δύση, η οποία –όπως αναφέρει στο βιβλίο του– έμεινε αδιάφορη μπροστά σε ένα από τα μεγαλύτερα εγκλήματα του 20ού αιώνα.
Σύμφωνα με τον ερευνητή James L. Marketos*, ο Χόρτον θέλησε μέσα από το έργο του να καταδείξει τέσσερις μεγάλες αλήθειες:
- Σχέδιο εξόντωσης του χριστιανισμού: Η πυρπόληση της Σμύρνης δεν ήταν ένα μεμονωμένο γεγονός, αλλά η «τελευταία πράξη σε ένα συνεπές πρόγραμμα εξόντωσης του χριστιανισμού» σε όλη την επικράτεια της παλιάς Βυζαντινής Αυτοκρατορίας. Από τις γενοκτονίες των Αρμενίων και των Ποντίων έως την Καταστροφή της Ιωνίας, οι Νεότουρκοι και στη συνέχεια οι κεμαλιστές είχαν έναν σταθερό στόχο: την εξάλειψη κάθε χριστιανικού πληθυσμού από τα εδάφη της Ανατολίας.
- Η ευθύνη του τουρκικού στρατού: Ο Χόρτον ήταν κατηγορηματικός ότι η φωτιά δεν οφειλόταν σε ατύχημα, ούτε σε πράξεις του ανεξέλεγκτου όχλου. Ξεκίνησε από τα τακτικά τουρκικά στρατεύματα με «σταθερή πρόθεση, σύστημα και προσοχή στη λεπτομέρεια». Το σχέδιο ήταν να καταστραφεί ολοκληρωτικά η ελληνική συνοικία της Σμύρνης, ώστε να εξαλειφθεί κάθε ίχνος ελληνικής παρουσίας.
- Η συνενοχή των Συμμάχων: Ο τρίτος άξονας του βιβλίου του στρεφόταν εναντίον των Συμμάχων του Α΄ Παγκοσμίου Πολέμου. Ο Χόρτον κατήγγειλε ότι οι μεγάλες δυνάμεις έβαλαν, πάνω από όλα, τα πολιτικά και οικονομικά συμφέροντά τους. Αντί να υπερασπιστούν τους πολιορκημένους χριστιανικούς πληθυσμούς, έκαναν τα «στραβά μάτια». «Ούτε μια λέξη διαμαρτυρίας από καμιά πολιτισμένη κυβέρνηση», σημειώνει χαρακτηριστικά.
- Η αυταπάτη των Δυτικών ιεραποστολών: Τέλος, ήθελε να δείξει ότι οι Δυτικοί χριστιανοί ιερείς αυταπατώνταν πιστεύοντας ότι είχαν κάνει ιεραποστολική πρόοδο στον μουσουλμανικό κόσμο. Στην πραγματικότητα, οι δομές της τουρκικής εξουσίας ήταν αμετάβλητα εχθρικές και αδίστακτες απέναντι σε κάθε χριστιανικό στοιχείο.
Η «κατάρα» συνεχίζεται
Ο Χόρτον χαρακτήρισε την Τουρκία «κατάρα της Ασίας». Και πράγματι, αν κοιτάξει κανείς την πορεία της τουρκικής πολιτικής από τότε έως σήμερα, θα διαπιστώσει ότι, είτε με κεμαλιστές είτε με ισλαμιστές στο τιμόνι, οι βασικές επιδιώξεις παραμένουν ίδιες: επεκτατισμός, αναθεωρητισμός, περιφρόνηση κάθε έννοιας δικαίου.
Το 1922, οι κεμαλικοί ισοπέδωσαν τη Σμύρνη. Στον 21ο αιώνα, ο Ερντογάν απειλεί ανοιχτά την Ελλάδα και την Κύπρο, παραβιάζει την κυριαρχία Συρίας και Ιράκ, εργαλειοποιεί το Μεταναστευτικό και εκβιάζει την Ευρώπη, στέλνει μαχητικά αεροπλάνα UAVs και πολεμικά πλοία σε Αιγαίο και Ανατολική Μεσόγειο. Η Τουρκία παραμένει σταθερά μια αναθεωρητική δύναμη, που επιδιώκει να ξανασχεδιάσει τον χάρτη της περιοχής, να αμφισβητήσει συνθήκες και να ανατρέψει ισορροπίες.
Ο αναθεωρητισμός του Ερντογάν δεν διαφέρει ουσιαστικά από τον αναθεωρητισμό του Κεμάλ. Και οι δύο στηρίζονται στην ίδια λογική: ότι η Τουρκία δικαιούται να καταπατά γειτονικά εδάφη, να απειλεί λαούς και να χρησιμοποιεί τη βία ως εργαλείο πολιτικής.
Μαθήματα για το σήμερα
Η μαύρη επέτειος της 27ης Αυγούστου δεν είναι μόνο μια ιστορική μνήμη. Είναι μια υπενθύμιση ότι οι γενοκτονίες και οι σφαγές δεν έγιναν στο κενό, αλλά υπό το βλέμμα μιας Δύσης που προτίμησε την «πραγματιστική σιωπή» αντί της υπεράσπισης αρχών. Οτι η αδιαφορία των ισχυρών, τότε όπως και τώρα, μπορεί να ανοίγει τον δρόμο στην τουρκική αυθαιρεσία.
Σήμερα, η Ελλάδα και η Κύπρος βρίσκονται ξανά απέναντι σε μια Τουρκία που διεκδικεί ρόλο ηγεμόνα στην Ανατολική Μεσόγειο.
Οφείλουν να θυμίζουν διαρκώς σε συμμάχους και εταίρους ότι η ιστορία δεν πρέπει να επαναληφθεί. Οτι η «κατάρα της Ασίας», όπως την περιέγραψε ο Χόρτον, δεν ήταν απλώς μια ιστορική μεταφορά, αλλά μια πραγματικότητα, που συνεχίζει να απειλεί την ειρήνη και τη σταθερότητα στην περιοχή μας.
Η Σμύρνη του 1922 έγινε σύμβολο απώλειας, πόνου αλλά και μνήμης. Μέσα από τις σελίδες του Χόρτον, η ανθρωπότητα έχει μπροστά της μια σκληρή αλήθεια: η Τουρκία, είτε με το προσωπείο του κεμαλισμού είτε με τον μανδύα του ισλαμισμού, παραμένει φορέας της ίδιας βάρβαρης αναθεωρητικής πολιτικής.
Η μνήμη της Σμύρνης δεν είναι απλώς μια υπόμνηση του παρελθόντος. Είναι και προειδοποίηση για το παρόν και το μέλλον. Γιατί η «κατάρα της Ασίας» παραμένει ζωντανή… Και θα παραμένει, όσο η διεθνής κοινότητα δεν δείχνει το θάρρος να την αντιμετωπίσει.
*Ο James L. Marketos ήταν δικηγόρος. Γεννήθηκε το 1954 και πέθανε στις 13 Μαΐου 2022 στην Ουάσιγκτον. Ηταν μελετητής της Μικρασιατικής Καταστροφής και για δεκαετίες αποδόμησε, με τεκμηρίωση και αιχμηρό λόγο, την αναθεωρητική προπαγάνδα της Αγκυρας.
