Η προ ημερών εκλογή της Ελλάδος στην επιτροπή της Σύμβασης της Χάγης της UNESCO για την προστασία των πολιτιστικών αγαθών κατά τη διάρκεια ενόπλων συγκρούσεων πέρασε κάτω από τα ραντάρ της εγχώριας ειδησεογραφίας. Σε μια εποχή πολλαπλών συρράξεων, διεθνών ανακατατάξεων και έξαρσης του αναθεωρητισμού, η συγκεκριμένη εξέλιξη, πέρα από τα οικουμενικά και πολιτιστικά χαρακτηριστικά που η χώρα διαχρονικώς επιδιώκει να προβάλει, έχει και γεωπολιτικά.
Χθες, ανήμερα της Παγκόσμιας Ημέρας Ανθρωπίνων Δικαιωμάτων, η εν Αθήναις Πρεσβεία της Ελβετίας -μιας χώρας με μακρά παράδοση στην προστασία της πολιτιστικής κληρονομιάς ιδιαίτερα σε εμπόλεμες ζώνες- διοργάνωσε σε συνεργασία με το ελληνικό υπουργείο Εξωτερικών συζήτηση για την προστασία των πολιτιστικών αγαθών σε περίπτωση ένοπλης σύγκρουσης.
Η σύνθεση του πάνελ, που αποτέλεσε έναν συγκερασμό διπλωματικής, νομικής, στρατιωτικής και αρχαιολογικής εμπειρογνωμοσύνης μαζί με επιχειρησιακή δράση, ήταν το συστατικό για μια πολύ ενδιαφέρουσα συζήτηση.
Τον κύκλο των τοποθετήσεων άνοιξε η Άρτεμις Παπαθανασίου. Η προϊσταμένη της Ειδικής Νομικής Υπηρεσίας (ΕΝΥ) του υπουργείου Εξωτερικών αναφέρθηκε στη Σύμβαση της Χάγης του 1954 και τα δύο πρωτόκολλά της, που αποτελούν το βασικό διεθνές νομικό πλαίσιο για την προστασία της πολιτιστικής κληρονομιάς στις συρράξεις.
«Συχνά, στο διάβα της Ιστορίας, η πολιτιστική κληρονομιά έχει στοχοποιηθεί στη διάρκεια των ενόπλων συγκρούσεων για διάφορους λόγους», υπογράμμισε η κυρία Παπαθανασίου. Σημείωσε, δε, ότι τα τελευταία χρόνια οι επιθέσεις κατά της πολιτιστικής κληρονομιάς έχουν καταστεί περισσότερο στοιχείο των συγκρούσεων, με χαρακτηριστικότερα παραδείγματα τις συρράξεις σε Ιράκ, Συρία, Υεμένη, Λιβύη, Μάλι, Αφγανιστάν αλλά και πιο πρόσφατα στην Ουκρανία.
«Έχουμε γίνει μάρτυρες στρατιωτικών επιχειρήσεων εναντίον αρχαιολογικών χώρων ύψιστης σημασίας για την ανθρωπότητα, οι οποίες μετατράπηκαν σε στρατιωτικούς στόχους, σε μια πρωτοφανή πολιτιστική κάθαρση», προσέθεσε και μίλησε για μια πτυχή που συχνά παραβλέπεται: την άυλη πολιτιστική κληρονομιά.
«Όταν ομάδες ανθρώπων ή ολόκληρες κοινότητες αναγκάζονται να μετακινηθούν, η ζημιά στις παραδόσεις και τα έθιμά τους, είτε θρησκευτικά είτε πολιτιστικά, είναι ανυπολόγιστη», εξήγησε, ενώ διερωτήθηκε εάν η άυλη πολιτιστική κληρονομιά προστατεύεται και σε καιρούς πολέμου, πέραν της ειρήνης, όπως προβλέπεται στη σχετική σύμβαση.
«Ενώ η ανθρώπινη ζωή», κατέληξε η κυρία Παπαθανασίου, «είναι πιο σημαντική από τα αντικείμενα, είναι απαραίτητο να τηρούνται οι κανόνες που προστατεύουν την πολιτιστική περιουσία, καθώς αποτελεί τη συλλογική μνήμη της ανθρωπότητας και συμβολίζει την ίδια την ανθρώπινη ζωή».
Από την πλευρά του, ο αντισυνταγματάρχης και στρατιωτικός νομικός σύμβουλος Δημήτρης Χατζηφωτεινός αναφέρθηκε στο νομικό πλαίσιο και περιέγραψε τη στρατιωτική προοπτική και τις επιχειρησιακές προκλήσεις του ζητήματος. Ειδικότερα, επισήμανε ότι η πολιτιστική κληρονομιά προστατεύεται με δύο εξαιρέσεις:
α)εάν έχει καταστεί στρατιωτικός στόχος λόγω χρήσης ή θέσης·
β)εάν δεν υπάρχει εφικτή εναλλακτική λύση για την επίτευξη συγκρίσιμου στρατιωτικού πλεονεκτήματος.
Ο αντισυνταγματάρχης μίλησε για τις προκλήσεις της Επιχειρησιακής Στόχευσης (ταυτοποίηση και επαλήθευση, εχθρικές τακτικές, εφικτές εναλλακτικές λύσεις), αλλά και για το ποιες είναι οι υποχρεώσεις των δυνάμεων κατοχής όσον αφορά την προστασίας της πολιτιστικής κληρονομιά ή των αρμόδιων αρχών σε μια περιοχή/χώρα μετά από μια σύγκρουση.
Ιδιαίτερο ενδιαφέρον είχε η παρέμβαση της Σάντρα Μπιάλιστοκ, της Διευθύντριας Επικοινωνίας της ALIPH (Διεθνής Συμμαχία για την Προστασία της Κληρονομιάς σε Περιοχές Συγκρούσεων).
Αφού εξήρε τη σημασία των μνημονίων συνεργασίας που υπέγραψε η ALIPH με τα υπουργεία Πολιτισμού και Εξωτερικών της Ελλάδος το 2022 και το 2025 αντίστοιχα, η κυρία Μπιάλιστοκ παρουσίασε οπτικοακουστικό υλικό με μνημειώδεις καταστροφές πολιτιστικών μνημείων από τους ισλαμιστές τρομοκράτες στη Συρία (Παλμύρα, Χαλέπι, Ράκα) και στο Ιράκ (Μοσούλη).
Ακόμα, ανέδειξε τις δράσεις και τις αποκαταστάσεις μνημείων του οργανισμού που εκπροσωπεί σε μια σειρά από χώρες: από την Αϊτή και τον Λίβανο μέχρι την Ουκρανία. Για τη δε τελευταία, αποκάλυψε ότι τα στελέχη της ALIPH μετέβησαν στην εμπόλεμη χώρα με βαν για να μεταφέρουν και να προστατέψουν εκθέματα από το μουσείο Χανένκο στο Κίεβο. Ταυτόχρονα, η ALIPH στηρίζει χρηματικά τη σταθεροποίηση του Εθνικού Μουσείου Καλών Τεχνών Οδησσού.
Όσον αφορά το έτερο πολεμικό μέτωπο, η κυρία Μπιάλιστοκ εξέφρασε την άποψη ότι η Γάζα βρίσκεται σε «απελπιστική ανάγκη» για προστασία της πολιτιστικής κληρονομιάς στην περιοχή.
Η αρχαιολόγος και επικεφαλής της Διεύθυνσης Προϊστορικών και Κλασικών Αρχαιοτήτων του υπουργείου Πολιτισμού, Κωνσταντίνα Μπενίση, εστίασε στην ευαλωτότητα των μνημείων στην εποχή των στρατιωτικών συγκρούσεων, ενώ η Αγκάτα Γκιράρ από το ελβετικό υπουργείο Άμυνας περιέγραψε την παράδοση και το νομικό πλαίσιο της χώρας της αναφορικά με την προστασία της πολιτιστικής κληρονομιάς. Σύντομο χαιρετισμό πριν την έναρξη της συζήτησης απηύθυνε ο Ελβετός πρέσβης Στέφαν Έστερμαν.
