Ο Μένανδρος είπε τον 4ο αιώνα π.Χ. ότι είναι «αδύνατον τ’ αληθές λαθείν» – έκτοτε κάθε αιώνας έτρεξε με τα θετικά και τα αρνητικά του, τις βεβαιότητες και τις διαψεύσεις του, κυρίως όμως με ταχύτητα, ειδικά οι δύο τελευταίοι. Ταχύτητα τέτοια που προκαλεί ίλιγγο και θολώνει τα όρια ανάμεσα στο ψέμα και το γεγονός – η μάχη για τη διάκρισή τους είναι πλέον άνιση και εκεί στηρίζονται όλες οι προσπάθειες επηρεασμού της λεγόμενης «κοινής γνώμης». Ακριβώς δηλαδή εκεί που τέμνεται η έλλειψη χρόνου με την αδυναμία ελέγχου.
Κάθε μέρα βομβαρδίζεται ο σύγχρονος άνθρωπος από καλοσχηματισμένα ψεύδη που η ταυτοποίησή τους είναι πλέον ένα νέο επιστημονικό πεδίο. Αυτό είναι ανάγκη να διδαχθεί στους πολίτες εξ απαλών ονύχων για να μπορούν μαζί με την αλφάβητο των μητρικών γλωσσών τους να ξεχωρίζουν την αλήθεια από το ψέμα.
Μπορεί όλοι να μεγαλώσαμε με τη βεβαιότητα ότι υπάρχει Αϊ-Βασίλης που κατεβαίνει τα Χριστούγεννα από τις καμινάδες και Κοκκινοσκουφίτσα που την κυνηγάει ο κακός ο λύκος στο δάσος, αλλά τώρα καμινάδες δεν υπάρχουν και ο λύκος δεν χρειάζεται δάσος για να κρυφτεί – κρύβεται στους απέραντους λειμώνες του Διαδικτύου.
«Εγώ δε οφείλω λέγειν τα λεγόμενα, πείθεσθαί γε μεν ου παντάπασι οφείλω» είπε ο μέγιστος ιστοριογράφος Ηρόδοτος και τούτο σημαίνει ότι οφείλει να πει αυτά που του είπαν, αλλά χωρίς να έχει απολύτως καμία υποχρέωση να τα πιστέψει. Αυτό όμως, δηλαδή τη δυνατότητα να μην πιστέψει, πώς μπορεί να το επιτύχει ένα παιδί;
Οι ειδικοί λένε πως οι ψευδείς ειδήσεις –fake news– επηρεάζουν ιδιαίτερα τα παιδιά, γιατί είναι εκείνα που δεν έχουν ακόμα αναπτύξει πλήρως την ικανότητα να αξιολογούν την αξιοπιστία μιας πληροφορίας. Δεν μπορούν δηλαδή να ξεχωρίζουν αν μια πληροφορία που παρουσιάζεται ενώπιόν τους ως αληθινή στην πραγματικότητα είναι κατασκευασμένη ή παραπλανητική. Αυτό ισχύει σε διάφορες μορφές, όπως τα κατασκευασμένα γεγονότα, οι παραποιημένες εικόνες ή βίντεο (deepfakes), οι παραπλανητικοί τίτλοι (clickbait), οι μισές αλήθειες.
Τα παιδιά είναι ιδιαιτέρως ευάλωτα διότι η εμπειρία τους είναι περιορισμένη και προφανώς δεν έχουν αναπτύξει ακόμα πλήρως κριτική σκέψη. Τους λείπει η εκπαίδευση σχετικά με τα μέσα μαζικής ενημέρωσης, η ικανότητα δηλαδή να ελέγχουν την αξιοπιστία της πηγής. Σημαντικό ρόλο παίζουν και τα μέσα κοινωνικής δικτύωσης, όπου τα παιδιά δυστυχώς από πολύ μικρή ηλικία περιηγούνται χωρίς γονική εποπτεία και συχνότατα μοιράζονται και διαδίδουν πληροφορίες χωρίς επαλήθευση. Τα σημερινά παιδιά μεγαλώνουν με καταιγισμό εικόνας και βίντεο, που στα μάτια τους φαίνονται πάντα πιο «πειστικά», δελεαστικά και πέραν πάσης αμφιβολίας.
Οι επιπτώσεις, σύμφωνα με τους ειδικούς, είναι δυσάρεστες και μπορούν να σημαδέψουν τη ζωή τους. Ήδη πολλά παιδιά μεγαλώνουν με εντελώς λανθασμένη αντίληψη για τον κόσμο, ενίσχυση των στερεοτύπων ή των προκαταλήψεων, με άγχος και φόβο αν αυτό που βλέπουν είναι τρομακτικό ή καταστροφικό, κάτι που τα δυσκολεύει να ξεχωρίσουν ανάμεσα στο γεγονός και το φανταστικό.
Πρόσφατα η υπουργός Παιδείας, Σοφία Ζαχαράκη, ανακοίνωσε την πρόθεση του υπουργείου να υλοποιήσει εκπαιδευτικό πρόγραμμα που θα διδάσκει στους μαθητές πώς να εντοπίζουν και να αναγνωρίζουν τις ψευδείς ειδήσεις (fake news), με σκοπό την ενίσχυση της κριτικής σκέψης και την προστασία των νέων από την παραπληροφόρηση.
Ανέφερε ότι έχει ήδη ξεκινήσει ένα πρόγραμμα, το οποίο πρόκειται να υλοποιηθεί σε συνεργασία με πανεπιστήμια, με στόχο τη δημιουργία του εκπαιδευτικού περιεχομένου, ώστε, όπως εξήγησε, τα παιδιά να μπορούν να διαβάζουν μια είδηση και, όσο το δυνατόν περισσότερο, να εντοπίζουν όχι μόνο τον άκρατο λαϊκισμό αλλά κυρίως τις ψευδείς πληροφορίες (fake news), να μπορούν να ανταλλάσσουν απόψεις πάνω σε ένα άρθρο, να διαβάζουν εφημερίδες και να εξοικειωθούν με την αρθρογραφία και την είδηση.
Το πρόγραμμα του υπουργείου είναι μια καλή αρχή σε έναν δύσβατο δρόμο που χρειάζεται συνεχή και άοκνη προσπάθεια από όλους. Μερικοί τρόποι προστασίας ήδη εφαρμόζονται και αποδίδουν καρπούς. Π.χ. η εκπαίδευση στα ΜΜΕ (Media Literacy): Μαθαίνουμε στα παιδιά να ρωτούν «ποιος το είπε;», «πού το είδα;», «μπορεί να το επιβεβαιώσει κάποιος άλλος;». Η συζήτηση στο σπίτι ή στο σχολείο για το πώς ξεχωρίζουμε αληθινές από ψεύτικες πληροφορίες. Η ασφαλής χρήση του Διαδικτύου με εργαλεία γονικού ελέγχου και κατάλληλες πλατφόρμες, ο έλεγχος πηγών, η αναζήτηση και η διασταύρωση πληροφοριών, η συζήτηση χωρίς φόβο, αντί για απαγορεύσεις, να δίνουμε στα παιδιά τα εργαλεία να ελέγχουν μόνα τους με συνεχή παραδείγματα από τους ενήλικες και με την παρότρυνση να ρωτούν και να ψάχνουν προτού πιστέψουν κάτι.
Κλείνοντας μνημονεύουμε τον Ζαν-Ζακ Ρουσό, ο οποίος ευφυώς υποστήριζε ότι «υπάρχουν πάντα τέσσερις πλευρές σε κάθε ιστορία: η δική σου εκδοχή, η δική τους εκδοχή, η αλήθεια και αυτό που πραγματικά συνέβη» – η αλήθεια και η πραγματικότητα είναι τα δομικά συστατικά των ελεύθερων κοινωνιών.
