Άγνωστες πτυχές της ζωής και της δράσης του Μοχάμεντ Άλι ως θεμελιωτή του νεότερου αιγυπτιακού κράτους, της εμπλοκής του στην ελληνική επανάσταση, και της ιδιαίτερης σχέσης που είχε με τον τόπο καταγωγής του, την Καβάλα, παρουσιαστήκαν μεταξύ άλλων στη διάρκεια εκδήλωσης, που διοργάνωσαν το Ερευνητικό Κέντρο Μοχάμεντ Άλι (MOHA) και οι εκδόσεις Παπασωτηρίου.
Υπό το βλέμμα του έφιππου ανδριάντα του Μοχάμεντ Άλι, στους κήπους του εντυπωσιακού αρχοντικού όπου γεννήθηκε και μεγάλωσε, στην άκρη της χερσονήσου της Παναγίας, στην παλιά πόλη της Καβάλας, ο πρόεδρος του MOHA και διαπρεπής αρχαιολόγος Μιχάλης Λυχούνας παρουσίασε το νέο βιβλίο του διακεκριμένου συγγραφέα και ερευνητή Χάλεντ Φάχμι (Khaled Fahmy), με τίτλο «Μοχάμεντ Άλι, ο εκ Καβάλας».
Ο αναπληρωτής καθηγητής Σύγχρονων Αραβικών Σπουδών του Πανεπιστήμιου του Κέμπριτζ, Χάλεντ Φάχμι, αναφέρθηκε με ιδιαίτερη γλαφυρότητα σε όλα εκείνα που συνδέουν τον «εκ Καβάλας» Μοχάμεντ Άλι, (ή Μεχμέτ Αλί όπως έχει συνηθίσει να αποκαλείται) με την Ελλάδα, τον ρόλο του στον αγώνα για την ανεξαρτησία των Ελλήνων και τη σχέση του με τον Σουλτάνο στην Κωνσταντινούπολη.
Μιλώντας τη γλώσσα της αλήθειας και χωρίς να κρύψει ιστορικά γεγονότα και λεπτομέρειες, που καθόρισαν σημαντικές στιγμές της πλούσιας και πολυτάραχης ζωής του θεμελιωτή της νεότερης Αιγύπτου, ο καθηγητής Χάλεντ Φάχμι παρουσίασε στο κοινό της Καβάλας τα χαρακτηριστικά μιας πολυσχιδούς ιστορικής προσωπικότητας, που αναφέρονται στο νέο βιβλίο του που κυκλοφόρησε και πρόσφατα μεταφράστηκε στα ελληνικά και το οποίο αποτελεί «καρπό» μιας πολύχρονης έρευνας του ιδίου.
Από την Καβάλα στην Αίγυπτο
Με πολύ ταπεινή καταγωγή από την Καβάλα (ήταν αγράμματος και όχι από ιδιαιτέρως εύπορη οικογένεια) ο Μοχάμεντ Άλι μεγάλωσε στο σπίτι του εύπορου θείου του, που ήταν φρούραρχος της Καβάλας, και κατόρθωσε να μεταμορφωθεί σε έναν πολύ έξυπνο πολιτικό, ο οποίος έφθασε στην Αίγυπτο το 1801 ως μέλος μιας οθωμανικής δύναμης που στάλθηκε για να εκδιώξει τον Ναπολέοντα, ο οποίος είχε αποβιβαστεί στην Αίγυπτο το 1798.
«Στα μέσα της μακράς του πορείας» επισήμανε ο καθηγητής Χάλεντ Φάχμι, «είχε μεταλλαχθεί σε έναν οξυδερκή Οθωμανό πολιτικό, ο οποίος κατόρθωνε να διαμορφώνει τις εξελίξεις στην Κωνσταντινούπολη, χωρίς καν να πατάει το πόδι του στην πόλη του Βοσπόρου. Στο τελευταίο μάλιστα στάδιο της πορείας του έγινε ένας διεθνής πολιτικός, ικανός να διαβάζει τις απόψεις των μεγάλων αστικών κέντρων, όπως του Λονδίνου, του Παρισιού, της Βιέννης και της Αγίας Πετρούπολης και να τους κερδίζει συχνά στο “δικό τους γήπεδο”. Ήταν εργατικός, πειθαρχημένος, ντυνόταν απλά και φρόντιζε ιδιαίτερα την εμφάνισή του. Ήταν πνευματώδης και οξυδερκής και γοήτευε συχνά τους Ευρωπαίους αξιωματούχους».
Για όλους τους παραπάνω λόγους δεν ήταν τυχαίο ότι διέβλεψε από νωρίς πως οι συσχετισμοί στην Ελληνική Επανάσταση είχαν αλλάξει και όλες οι μεγάλες δυνάμεις από ένα σημείο και μετά είχαν στραφεί στο πλευρό των Ελλήνων, στηρίζοντας έμπρακτα τον αγώνα τους για ανεξαρτησία. Το προσωπικό δίκτυο πληροφοριών που δημιούργησε του επέτρεπε να έχει πρωτογενή ενημέρωση για τα τεκταινόμενα, ώστε έγκαιρα να αντιληφθεί πως ο αγώνας είχε πλέον κριθεί υπέρ των Ελλήνων, οπότε θέλησε να αποστασιοποιηθεί και αυτή η δικαίωση φάνηκε στο Ναυαρίνο.
Στην οθωμανική αυτοκρατορία ο Μοχάμεντ Άλι ήταν γνωστός ως Kavalali Mehmed Ali, με το τοπωνυμικό της πόλης καταγωγής του και την τουρκική εκδοχή του ονόματός του. Στην οθωμανική ιστορία εμφανίζεται ως μια ιδιαιτέρως προβληματική μορφή. Βοήθησε τον Σουλτάνο να καταπνίξει πολλές στάσεις στο εσωτερικό της χώρας, αλλά στο τέλος στράφηκε ο ίδιος εναντίον του. Το 1831 χρησιμοποίησε τον σύγχρονο στρατό του για να εισβάλει στη Συρία, να διασχίσει τη Μικρά Ασία και να απειλήσει την ίδια την πρωτεύουσα της αυτοκρατορίας, προκαλώντας μια από τις σοβαρότερες κρίσεις που αντιμετώπισε η αυτοκρατορία στη μακρά ιστορία της.
Η ελληνική επανάσταση έμπνευση για τον Μοχάμεντ Άλι
«Η εμπλοκή του Μεχμέτ Αλί στον αγώνα της ανεξαρτησίας των Ελλήνων» τόνισε ο καθηγητής, «έγινε στο όνομα του νόμιμου μονάρχη του, του σουλτάνου Μαχμούτ Β’. Ξεκίνησε με την εντολή να καταπνίξει την επανάσταση στην Κρήτη το 1821. Οι Αιγύπτιοι αγρότες- στρατιώτες, με την ηγεσία Μαμελούκων και Γάλλων αξιωματικών, αποδείχτηκαν αποτελεσματικότεροι από τα σουλτανικά στρατεύματα και υπήρξαν πολλές τριβές μεταξύ του Ιμπραήμ Πασά που ηγούνταν των αιγυπτιακών στρατευμάτων και του Χουσρέβ Πασά που ηγούνταν των οθωμανικών. Όταν τα οθωμανικά στρατεύματα δεν εμφανίστηκαν για να βοηθήσουν εκείνα του Ιμπραήμ μετά την άλωση του Μεσολογγίου τον Απρίλιο του 1826, τα αιγυπτιακά στρατεύματα διέπραξαν απίστευτες φρικαλεότητες. Αυτή η ένταση μεταξύ Ιμπραήμ και Χουσρέβ ήταν ένας από τους λόγους της κοινής του ήττας στο Ναυαρίνο τον Οκτώβριο του 1827».
«Στη διάρκεια της εμπλοκής του στην Ελληνική Επανάσταση», συνέχισε ο κ. Χάλεντ Φάχμι, «υπήρξε μια θεμελιώδης μετακίνηση στην προσέγγιση του Μοχάμεντ Άλι. Ενώ βεβαίως δεν ταυτίστηκε ποτέ με τους Έλληνες στασιαστές, αποστασιοποιήθηκε σταδιακά από την οθωμανική γραμμή που επέμενε στην ένοπλη διαχείριση. Από το 1826 ήταν υπέρ μιας διπλωματικής λύσης και το 1828 αγνόησε τις εντολές του σουλτάνου να συνεχίσει τον αγώνα και προσήλθε σε άμεσες διαπραγματεύσεις με τους Βρετανούς, τους Γάλλους και τους Ρώσους για να αποσύρει τον γιο του και τα στρατεύματά του πίσω στην Αίγυπτο. Η επιτυχία της Ελληνικής Επανάστασης ήταν μια από τις πηγές έμπνευσης για τη δική του επανάσταση κατά του σουλτάνου το 1831».
Η Καβάλα κατείχε ιδιαίτερη θέση στην καρδιά του
Ιδιαίτερη μνεία έκανε ο συγγραφέας στο συναισθηματικό δεσμό του Μοχάμεντ Άλι και μελών της οικογενείας του με τον γενέθλιο τόπο του σημειώνοντας: «Στα αιγυπτιακά εθνικά αρχεία υπάρχει μεγάλος αριθμός εγγράφων που σχετίζονται με το Ιμαρέτ και τη διοίκηση της Θάσου. Αυτά τα έγγραφα πιστοποιούν την πολύ ιδιαίτερη θέση, που κατείχε η Καβάλα στην καρδιά του. Αρκεί να πω ότι μετά το μεγάλο αυτοκρατορικού στυλ τεμένους που έκτισε στο Κάιρο, όπου και τάφηκε, το Ιμαρέτ της Καβάλας είναι το δεύτερο μεγαλύτερο κτίσμα που ανοικοδόμησε. Όταν επισκέφθηκε την Κωνσταντινούπολη το 1846, μόλις τρία χρόνια πριν τον θάνατό του, σταμάτησε στην Καβάλα κατά την επιστροφή του και οι περιγραφές εκείνης της επίσκεψης τον παρουσιάζουν να θυμάται με συγκίνηση τα παιδικά του χρόνια και την περίοδο της νεότητάς του».
Δεν είναι διόλου τυχαίο το γεγονός πως η Καβάλα είναι ίσως η μόνη πόλη στην Ελλάδα, που το 1949 έστησε σε περίοπτη θέση το άγαλμα ενός Οθωμανού -Αιγυπτίου αξιωματούχου, το οποίο μάλιστα χρηματοδότησαν οι ελληνικές κοινότητες της Αιγύπτου. Η πρωτοβουλία αυτή για την τοποθέτηση του αγάλματος, που φιλοτεχνήθηκε στο Παρίσι και αποτελεί έργο του διάσημου γλύπτη Κωνσταντίνου Δημητριάδη, φανερώνει το ενδιαφέρον των Ελλήνων για τον Μοχάμεντ Άλι.
«Ο Μοχάμεντ Άλι ενδιαφερόταν πολύ να ενισχύσει το εμπόριο» υπογράμμισε ο καθηγητής Χάλεντ Φάχμι και συνέχισε: «Μετέτρεψε όλη την εγχώρια παραγωγή σε κρατικό μονοπώλιο και προσκάλεσε Ευρωπαίους εμπόρους, για να εμπορευθούν μαζί του, παρά με τοπικούς παραγωγούς. Ταυτόχρονα, επέτρεψε να λύνονται οι εμπορικές διαφορές των ξένων εμπόρων στα προξενεία και όχι στα μουσουλμανικά δικαστήρια. Αυτό είχε σαν αποτέλεσμα οι Ευρωπαίοι έμποροι και οι επιχειρήσεις τους -και μεταξύ αυτών οι Έλληνες- να ακμάσουν. Ο Μοχάμεντ Άλι συμπαθούσε ιδιαίτερα τους Έλληνες και μετά τον αγώνα της ανεξαρτησίας τούς έδωσε ιδιαίτερα προνόμια και έτσι γρήγορα η κοινότητα τους στην Αλεξάνδρεια έγινε μια από τις σπουδαιότερες στον κόσμο».
Η κληρονομιά του Μοχάμεντ Άλι στη σημερινή Αίγυπτο
«Όπως όλοι οι μεγάλοι άνδρες, ο Μοχάμεντ Άλι έχει μια διαφιλονικούμενη κληρονομιά» τόνισε με έμφαση ο αναπληρωτής καθηγητής Σύγχρονων Αραβικών Σπουδών του Πανεπιστήμιου του Κέμπριτζ και συνέχισε: «Για κάποιους είναι ο οξυδερκής, ισχυρός ηγέτης που έβγαλε τη χώρα από τον Μεσαίωνα και την εκτόξευσε στη σύγχρονη εποχή. Σε αυτήν τη διαδικασία έπρεπε να πάρει σκληρές αποφάσεις, να υπερνικήσει τις τοπικές αντιστάσεις και, σε κάποιες περιπτώσεις, διέπραξε φρικαλεότητες. Το ισοζύγιο ωστόσο είναι μια ισχυρή χώρα με καθορισμένα όρια στον δρόμο για την ανεξαρτησία. Για άλλους είναι ένας τύραννος, που αντιμετώπισε την Αίγυπτο σαν χρυσοτόκο όρνιθα και τους Αιγύπτιους ως ανίκανους και ανάξιους για αυτοδιοίκηση. Η επιτυχία του να δημιουργήσει έναν ισχυρό κεντρικό κράτος και μια δυναστεία έγιναν εις βάρος εκατομμυρίων Αιγυπτίων που καλλιεργούσαν τη γη και παρήγαγαν πλούτο».
