Δεκαπέντε χρόνια μετά την εξαγγελία τους και ακόμη δεν μπορεί να πει κανείς με βεβαιότητα αν οι στρατηγικές έξυπνης εξειδίκευσης για την έρευνα και την καινοτομία στις περιφέρειες της ΕΕ επιτυγχάνουν τους στόχους τους.
Αυτή είναι η βασική παρατήρηση από την ανάλυση του Ευρωπαϊκού Ελεγκτικού Συνεδρίου (ΕΕΣ).
Το ΕΕΣ υπογραμμίζει τρεις βασικές προκλήσεις που δεν έχουν αντιμετωπιστεί ακόμη: η διασφάλιση ότι οι προτεραιότητες που προσδιορίζονται και χρηματοδοτούνται είναι ουσιαστικές, η ενθάρρυνση της πρακτικής συνεργασίας μεταξύ των περιφερειών της ΕΕ και η αξιολόγηση του κατά πόσον η έξυπνη εξειδίκευση ανταποκρίνεται πράγματι στον ρόλο που της έχει αποδοθεί.
Όταν μιλάμε για έξυπνη εξειδίκευση εννοούμε μια προσέγγιση πολιτικής για την καινοτομία που αποσκοπεί στη βελτίωση της χρήσης των κονδυλίων της πολιτικής συνοχής της ΕΕ μέσω του εντοπισμού τομέων πολλά υποσχόμενων ως προς την ανάπτυξη.
Με απλά λόγια, η έξυπνη εξειδίκευση έγκειται στον προσδιορισμό, από τις περιφέρειες, προτεραιοτήτων όσον αφορά τις επενδύσεις, βάσει των ισχυρών σημείων και των ευκαιριών που προσφέρει η καθεμία.
Η ύπαρξη στρατηγικής έξυπνης εξειδίκευσης αποτελεί προϋπόθεση για την εξασφάλιση χρηματοδότησης για την έρευνα και την καινοτομία από το Ευρωπαϊκό Ταμείο Περιφερειακής Ανάπτυξης (ΕΤΠΑ), στο πλαίσιο του οποίου έχουν διατεθεί 73,8 δισ. ευρώ για τον σκοπό αυτό κατά την περίοδο 2014-2027.
«Η έξυπνη εξειδίκευση βοηθά τις περιφέρειες να εστιάσουν τις προσπάθειές τους στις προτεραιότητες που οι ίδιες έχουν επιλέξει. Ωστόσο, δεδομένης της τρέχουσας αναμόρφωσης του προϋπολογισμού της ΕΕ, με το ενδιαφέρον να είναι πλέον στραμμένο στη βιομηχανία και την άμυνα, εντός του υφιστάμενου πλαισίου λιγοστές είναι οι προσπάθειες που καταβάλλονται για να αξιολογηθεί η σημασία των εν λόγω προτεραιοτήτων ή η ευθυγράμμισή τους με τους ευρύτερους στόχους της ΕΕ», δήλωσε η κα Annemie Turtelboom, μέλος του ΕΕΣ και αρμόδια για την επισκόπηση.
«Είναι πολύ σημαντικό να υπάρχει ισορροπία μεταξύ των "εκ των κάτω προς τα άνω" και των "εκ των άνω προς τα κάτω" προσεγγίσεων και να διασφαλίζεται ότι τα μέτρα που όντως υλοποιούνται στις περιφέρειες είναι συνεπή με τις αποφάσεις που λαμβάνονται σε ενωσιακό επίπεδο. Σε διαφορετική περίπτωση, πολύ απλά δεν θα καταφέρουμε να αξιοποιήσουμε τα κονδύλια της ΕΕ με στρατηγικότερο και αποτελεσματικότερο τρόπο.»
Σύμφωνα με το ΕΕΣ, επί του παρόντος από τη διαδικασία έξυπνης εξειδίκευσης λείπει η εποπτεία.
Αυτό σημαίνει ότι οι περιφερειακές προτεραιότητες ενδέχεται να μην είναι πάντοτε ευθυγραμμισμένες με τις ενωσιακές, όπως οι στόχοι της βιομηχανικής πολιτικής για την παραγωγή μπαταριών, τα μικροκυκλώματα και το υδρογόνο.
Γεγονός είναι ότι η Ευρωπαϊκή Επιτροπή δεν διαθέτει αρμοδιότητα αξιολόγησης των επιλογών όσον αφορά τις περιφερειακές προτεραιότητες, ούτε μπορεί να τις επηρεάσει.
Έτσι, οι περιφερειακές προτεραιότητες και οι στόχοι καινοτομίας σε επίπεδο ΕΕ υλοποιούνται ως επί το πλείστον ανεξάρτητα οι μεν από τους δε, χωρίς να μπορεί να διασφαλιστεί άμεσα ο αποτελεσματικός συνδυασμός τους.
Η διαπεριφερειακή συνεργασία μπορεί να συμβάλει σημαντικά στην επιτυχία μιας στρατηγικής έξυπνης εξειδίκευσης, καθώς δίνει τη δυνατότητα σε περιφέρειες να επωφεληθούν η μία από την πείρα της άλλης και να εξασφαλίσουν πρόσβαση σε νέους πόρους, δεξιότητες και γνώσεις.
Δυστυχώς όμως, πρόκειται για ευκαιρία που παραμένει αναξιοποίητη από πολλές περιφέρειες της ΕΕ.
Κατά την περίοδο προγραμματισμού 2014-2020, η διαπεριφερειακή συνεργασία δεν επέδρασε ιδιαίτερα στην έξυπνη εξειδίκευση, σπάνια δε οι διασυνοριακές πρωτοβουλίες ενσωματώθηκαν σε προγράμματα και στρατηγικές.
Παρόλο που η διαπεριφερειακή συνεργασία έχει αναδειχθεί σε προτεραιότητα κατά την περίοδο 2021-2027, το επίπεδο συμμετοχής παραμένει προβληματικό.
Εξ αρχής, η παρακολούθηση της επιτυχίας της έξυπνης εξειδίκευσης δεν ήταν εύκολη υπόθεση τόσο σε περιφερειακό όσο και σε ενωσιακό επίπεδο.
Πράγματι, η συγκεκριμένη πολιτική δεν έχει αποτελέσει αντικείμενο ενδελεχούς αξιολόγησης από τη θέσπισή της το 2014, κάτι που δυσχεραίνει την εξαγωγή συμπεράσματος σχετικά με την αποτελεσματικότητά της.
Με άλλα λόγια, δεν υπάρχει επί του παρόντος σαφής απάντηση ως προς το αν η συγκεκριμένη προσέγγιση επιτυγχάνει τους στόχους της, δηλαδή αν βοηθά τις περιφέρειες να εξειδικευτούν έξυπνα και στρατηγικά, ή αν έχει καταλήξει να είναι απλά μια τυπική απαίτηση για την εξασφάλιση χρηματοδότησης από την ΕΕ.
Αν και η έννοια της έξυπνης εξειδίκευσης εμφανίστηκε στα μέσα της δεκαετίας του 2000, έγινε προϋπόθεση για την πρόσβαση σε χρηματοδότηση μόλις στο πλαίσιο του προϋπολογισμού 2014-2020 για να ενισχυθεί αργότερα και να αναχθεί σε αναγκαίο πρόσφορο όρο κατά την περίοδο 2021-2027.
Κατά την περίοδο 2014-2020, καταρτίστηκαν 185 στρατηγικές έξυπνης εξειδίκευσης στην ΕΕ, ενώ η περίοδος 2021-2027 έχει να επιδείξει περισσότερες από 170.
Είναι η κατάλληλη στιγμή να καταρτιστούν περισσότερα σχέδια που θα ενδυναμώσουν τις περιφέρειες με νέες επενδύσεις.
