Η Ευρώπη μετά την πανδημία: Απαραίτητη μια νέα Γιάλτα

Δεν υπάρχει αμφιβολία ότι οι ιολόγοι, οι οικονομολόγοι, οι χρηματοδότες, οι διεθνείς εμπειρογνώμονες και οι κοινωνιολόγοι θα μελετήσουν και θα αναλύσουν την ιστορία της πανδημίας του κορωνοϊού για πολλά χρόνια. Δεν είναι όμως λιγότερο ενδιαφέρον για τους πολιτικούς φιλόσοφους και τους θεωρητικούς των διεθνών σχέσεων, οι οποίοι καθημερινά ανακαλύπτουν ολοένα και περισσότερα σημάδια του φαινομενικά μακρού θαμμένου φαντάσματος του μοντερνισμού με όλες τις παγίδες του, όπως αυστηρά φυλαγμένα κρατικά σύνορα, διχασμούς φίλων ή εχθρών και την επικράτηση της εθνικής κυριαρχίας έναντι των διεθνών δεσμεύσεων, προωθώντας το μεταμοντερνιστικό μας παρόν.

Ο κορωνοϊός επιβεβαίωσε αυτό που ο κόσμος φοβόταν να παραδεχτεί εδώ και αρκετά χρόνια: δεν υπάρχουν παγκόσμιες απαντήσεις στις παγκόσμιες προκλήσεις. Εν τω μεταξύ, τα εθνικά κράτη, χαραγμένα από τα χρόνια της ψεύτικης πεποίθησης ότι μεγάλο μέρος της ευθύνης τους μπορεί να μεταφερθεί στις υπερεθνικές ή παγκόσμιες οργανώσεις, έχουν χάσει σε μεγάλο βαθμό την ικανότητα να εγγυώνται την ασφάλεια των πολιτών τους με κυρίαρχο και, κυρίως, αποτελεσματικό τρόπο.

Έχουν καταγραφεί πολλά κινδυνολογικά άρθρα, σύμφωνα με τα οποία η Ευρωπαϊκή Ένωση, το παράδειγμα της πιο βαθιάς υπερεθνικής ολοκλήρωσης στον κόσμο, δεν μπόρεσε να προσφέρει μια ενοποιημένη απάντηση στην πανδημία. Αν και δεν μοιράζεται τις ακραίες απόψεις, αυτός ο συγγραφέας θα ήθελε να σημειώσει αρκετούς παράγοντες που θα έχουν βεβαίως σημασία για το μέλλον της ΕΕ και για τον κόσμο γενικότερα, ο οποίος επιστρέφει στον μοντερνισμό και, σε κάποιες περιπτώσεις, τον προμοντερνισμό αντί να παρέχει μια παγκόσμια μεταμοντερνιστική απάντηση στην παγκόσμια πρόκληση.

Πρώτον, η ΕΕ φαίνεται να βρίσκεται σε μια νέα σπείρα της κρίσης εμπιστοσύνης για τους υπερεθνικούς θεσμούς. Δεδομένης της ταχέως εξελισσόμενης πανδημίας, βλέπουμε ότι οι χειρότεροι εφιάλτες της Angela Merkel και του Emmanuel Macron ζωντανεύουν στην ΕΕ, το επίκεντρο του μεταμοντερνισμού, με τη διακοπή της Συμφωνίας του Σένγκεν, την παύση της εσωτερικής και εξωτερικής μετανάστευσης και τα εθνικά κράτη που επιβάλλουν κατάσταση έκτακτης ανάγκης λαμβάνοντας κυριαρχικές αποφάσεις βασισμένες στις εκτιμήσεις των κυβερνήσεών τους σχετικά με τη σκοπιμότητα ή όχι των περιοριστικών μέτρων. Ως εκ τούτου, τα μέτρα αυτά επηρεάζουν το δικαίωμα στην ελεύθερη κυκλοφορία, το δικαίωμα στην εργασία, το δικαίωμα πρόσβασης στην υγειονομική περίθαλψη και την ασφάλεια, τα οποία αποτελούν τον πυρήνα της ατομικής κυριαρχίας σε ένα δημοκρατικό κράτος.
Επιπλέον, αυτοί οι περιορισμοί ισχύουν όχι μόνο για τους κορυφαίους ηγεμονικούς πρωταθλητές της Ευρώπης, όπως οι Matteo Salvini, Marine Le Pen και Viktor Orban, όπως προφήτευσαν οι εφιάλτες των τελευταίων ετών, αλλά και τον Emmanuel Macron, την Angela Merkel και τον ίδιο Viktor Orban και αμέτρητους άλλους.

Οι χώρες της ΕΕ διαιρούν τους πολίτες σε φίλους και εχθρούς, επιτρέποντας στους φίλους να επιστρέψουν ενώ απαγορεύουν την είσοδο στους εχθρούς. Η πανδημία, η οποία είναι αναμφίβολα μια παγκόσμια πρόκληση, καθιστά ακόμη και τις πιο προηγμένες χώρες της ΕΕ να μην γνωρίζουν την ανάγκη παροχής θεραπείας σε όλους τους πολίτες της ΕΕ, ανεξάρτητα από το πού βρίσκονται ή αρρώστησαν. Η προτεραιότητα της εθνικής ταυτότητας έχει επισκιάσει ξαφνικά την ευρωπαϊκή αλληλεγγύη. Παρά τις προσπάθειες της Ursula von der Leyens να διαβεβαιώσει τους Ιταλούς ότι «η Ιταλία δεν είναι μόνη της», για πολλούς από αυτούς τα λόγια της δεν έχουν περισσότερη αξία από την αλληλεγγύη στη μετανάστευση, την οποία ο προηγούμενος Πρόεδρος της Ευρωπαϊκής Επιτροπής τους υποσχέθηκε το 2015. Αυτό ενισχύει μόνο την εκτίμηση για έναν άλλο εταίρο , την Κίνα, με την οποία η Ιταλία, σε αντίθεση με όλες τις οδηγίες από τις Βρυξέλλες, υπέγραψε συμφωνία συνεργασίας το Μάρτιο του 2019 και η οποία έχει ήδη στείλει δύο αεροσκάφη με φάρμακα και μια ομάδα ιατρών.

Η πανδημία, η οποία είναι αναμφίβολα μια παγκόσμια πρόκληση, καθιστά ακόμη και τις πιο προηγμένες χώρες της ΕΕ να μην γνωρίζουν την ανάγκη παροχής θεραπείας σε όλους τους πολίτες της ΕΕ, ανεξάρτητα από το πού βρίσκονται ή αρρώστησαν.

Με αυτά και τα άλλα, ο μοντερνιστικός εθνικισμός υποκαθίσταται ακόμα και από την προ-μοντερνιστική ταυτότητα που θίγει τους ξένους στη χώρα, είτε είναι Ουκρανοί που επιστρέφουν από το εξωτερικό είτε κάτοικοι της βόρειας Ιταλίας, οι οποίοι συναντήθηκαν με κάθε άλλο από εγκάρδια υποδοχή στο νότο. Ως εκ τούτου, η πρώτη πρόκληση την οποία θα αντιμετωπίσει η ΕΕ όταν η πανδημία θα τελειώσει θα είναι να εξηγήσει στους πολίτες της ΕΕ γιατί τα θεσμικά όργανα της ΕΕ και τα κράτη μέλη είναι έτοιμα να συναντηθούν πολλές φορές για να συζητήσουν παγκόσμιες προκλήσεις (όπως η μετανάστευση, η συμπεριφορά της Ρωσίας ή της Κίνας, η υπερθέρμανση του πλανήτη, η ασφάλεια στον κυβερνοχώρο κ.λπ.), αλλά στην πραγματικότητα στερούνται μηχανισμού λήψης αποφάσεων και συλλογικής απάντησης σε μια κατάσταση όπου το κοινό εκτίθεται σε πραγματική άμεση απειλή για την ασφάλεια και την υγεία του.

Το δεύτερο σημείο θεμελιώδους σημασίας είναι η σχέση μεταξύ του ατόμου και του κράτους, η οποία υπέστη δραματική μεταμόρφωση κατά την κατάσταση έκτακτης ανάγκης. Δεν αναφέρομαι μόνο στις χώρες της ΕΕ, αλλά ως προχωρημένες φιλελεύθερες δημοκρατίες αισθάνονται την αλλαγή με τον πιο έντονο τρόπο. Δεδομένης της καθολικής επιβολής της κατάστασης έκτακτης ανάγκης, δεν μπορούν παρά να σκεφτούν τα κλασικά έργα πολιτικών θεωρητικών που ανέλυσαν λεπτομερώς αυτή τη συγκεκριμένη κατάσταση των κρατών και των κοινωνιών. Συγκεκριμένα, υπενθυμίζουμε το έργο «Σχετικά με την Δικτατορία» του Carl Schmitt επικεντρώνοντας στην άσκηση της εξουσίας σε έκτακτη ανάγκη. Ειδικότερα, ο Schmitt διακρίνει μεταξύ της νομικά οργανωμένης, δηλαδή περιορισμένης, άσκησης κυριαρχίας και της αδιάβατης και βασικά απεριόριστης ουσίας της κρατικής παντοδυναμίας, η οποία, μολονότι επέβαλε περιορισμούς από την ισχύ του τακτικού νόμου, ήταν οι σχετικοί περιορισμοί σε αυτό που είδε ως μια φυσιολογική κατάσταση υποθέσεων. Αλλά σε ανώμαλες συνθήκες ή στην κατάσταση πολιορκίας, όπως το ονομάζει ο Schmitt, η κυριαρχία εκδηλώνεται ως μια ουσιαστικά απεριόριστη εξουσία για να κάνει ό, τι απαιτεί η κατάσταση προς το συμφέρον της εθνικής ασφάλειας. Αλλά αυτές οι μεγάλες δυνάμεις απαιτούν ένα εξαιρετικά υψηλό επίπεδο δημόσιας εμπιστοσύνης στις αρχές. Προφανώς, οι φιλελεύθερες δημοκρατίες είναι απίθανο να είναι ικανοποιημένες με την ουσιαστικά απεριόριστη εξουσία των αρχών. Και αυτή είναι η δεύτερη πρόκληση που θα πρέπει να απαντήσουν τα κράτη μέλη της ΕΕ μετά την υποχώρηση- της πανδημίας.

Πολυάριθμα σχόλια στα κοινωνικά μέσα ενημέρωσης δείχνουν ότι, οι πολίτες των χωρών που εισήγαγαν κατάσταση έκτακτης ανάγκης και αυστηρή καραντίνα δεν θεωρούν τα μέτρα αυτά ως νόμιμα, λόγω των αρνητικών επιπτώσεων στην οικονομία και την οικονομική ευημερία τους. Στην Ιταλία, για παράδειγμα, οι αρχές κατέγραψαν 52.000 παραβιάσεις της καραντίνας σε μόλις μία εβδομάδα από τις 11 έως τις 18 Μαρτίου. Μόλις τελειώσει η πανδημία, η αναλογία εμπιστοσύνης του κοινού στις κυβερνήσεις, οι απώλειες των ανθρώπων και η αποτελεσματικότητα των έκτακτων μέτρων θα αναθεωρηθούν ασφαλώς και το αποτέλεσμα είναι απίθανο να είναι υπέρ πολλών κυβερνήσεων.

Τα εθνικά κράτη, χαραγμένα από τα χρόνια της ψεύτικης πεποίθησης ότι μεγάλο μέρος της ευθύνης τους μπορεί να μεταφερθεί στις υπερεθνικές ή παγκόσμιες οργανώσεις, έχουν χάσει σε μεγάλο βαθμό την ικανότητα να εγγυώνται την ασφάλεια των πολιτών τους

Σήμερα, η καθημερινή ζωή των κατοίκων πολλών χωρών μετατρέπεται σε αυτό που ο Giorgio Agamben χαρακτήρισε γυμνή ζωή, ένα κράτος όπου υπάρχουν πολυάριθμοι περιορισμοί για τα δικαιώματα των λαών, επιτρέποντας έτσι στον κυρίαρχο να εισβάλει στην ιδιωτική ζωή. Επί του παρόντος, πολλοί είναι έτοιμοι να το ανεχτούν επειδή αισθάνονται ότι απειλείται η ζωή τους και η δημόσια απαίτηση για σκληρά μέτρα φαίνεται πλήρως δικαιολογημένη. Επιπλέον, βλέπουν το μη δημοκρατικό παράδειγμα της Κίνας, το οποίο κατάφερε να κάνει γρήγορα τον ιό αβλαβή.

Κάτω από αυτές τις συνθήκες, οι κυβερνήσεις αντιμετωπίζουν ένα λανθάνον δίλημμα. Από τη μία πλευρά, τα σκληρά μέτρα, αν αποδειχθούν αποτελεσματικά, μπορεί να γίνουν ένας παράγοντας που νομιμοποιεί υποστηρικτές σιδηράς πυγμής. Σε ορισμένες χώρες, αυτό ασφαλώς θα θεωρηθεί ως επιχείρημα υπέρ της άκρας δεξιάς και των υποστηρικτών της λαϊκής κυριαρχίας, οι οποίοι υπερασπίζονται από καιρό την ανάγκη ενός ισχυρού κράτους. Από την άλλη πλευρά, ο φόβος για δραστικές ενέργειες μπορεί να συνεπάγεται κατηγορίες για παραβίαση και επίσης να δώσει ένα ατού στα χέρια των δεξιών. Η ετοιμότητα να ανεχθεί την αδιαφάνεια της αρχής, όπου η λήψη αποφάσεων βασισμένη σε πληροφορίες στις οποίες οι απλοί πολίτες δεν έχουν πρόσβαση είναι γρήγορη και εκτελείται από μια μικρή ομάδα ανθρώπων, μπορεί να φανεί σε κάποιους ως λογικό κόστος για τη δική τους ασφάλεια. Ο νικητής είναι πάντα σωστός, όπως λέει η παροιμία. Αυτό σημαίνει ότι οι πολιτικές ελίτ που κατάφεραν να θριαμβεύσουν στην επιδημία δεν θα καταδικαστούν για τη χρήση μη δημοκρατικών μεθόδων.

ΔΙΑΒΑΣΤΕ ΤΟ ΑΡΘΡΟ ΣΤΑ ΑΓΓΛΙΚΑ – ENGLISH VERSION 

Αλλά το κύριο ερώτημα (και η παγίδα) είναι το πόσο αποτελεσματικά ένα σύγχρονο εθνικό κράτος μπορεί να εγγυηθεί την ασφάλεια στους πολίτες του. Είναι σε θέση να λειτουργεί σε ένα περιβάλλον ακραίας εξουσίας τόσο αξιόπιστα όσο ένα νεωτεριστικό κράτος; Ή έχει χάσει σε μεγάλο βαθμό τις δεξιότητες ελέγχου που είναι ζωτικής σημασίας σε περίπτωση έκτακτης ανάγκης και δεν είναι έτοιμο να αντέξει τη συναλλαγή και να αναλάβει το κόστος που θα προκύψει; Η εικόνα των απεγνωσμένων προσπαθειών τους να πείσουν τους δικούς τους πληθυσμούς να υπακούσουν στην καραντίνα, οι διστακτικές αποφάσεις για αναστολή των αεροπορικών ταξιδιών ή το κλείσιμο των συνόρων και η αδυναμία τους να τεκμηριώσουν την ανάγκη εξέτασης για κορωνοϊό, να οργανώσουν την παραγωγή και την παράδοση βασικών ειδών και να εξαλείψουν την έλλειψη νοσοκομειακών κρεβατιών υποδεικνύει ότι σήμερα ορισμένα κράτη έχουν χάσει εδώ και καιρό την ικανότητα για ταχεία κινητοποίηση εσωτερικών πόρων. Όμως, θα χρειαστούν ακόμα ταχύτερη κινητοποίηση για να απομακρύνουν τη χώρα τους από την οικονομική κρίση μετά την πανδημία.

Οι κυβερνήσεις αντιμετωπίζουν ένα λανθάνον δίλημμα. Από τη μία πλευρά, τα σκληρά μέτρα, αν αποδειχθούν αποτελεσματικά, μπορεί να γίνουν ένας παράγοντας που νομιμοποιεί υποστηρικτές σιδηράς πυγμής.

Τρίτον, η τρέχουσα κρίση επιδεινώνει το ζήτημα της παγκόσμιας θέσης της ΕΕ. Μπορούν οι Βρυξέλλες να προσφέρουν κοινές απαντήσεις στις παγκόσμιες προκλήσεις εάν επιδεικνύουν την έλλειψη ανταγωνιστικότητας σε σύγκριση με τα κράτη μέλη της ΕΕ; Ή θα αποκαλύψει η πανδημία την ευθραυστότητα του μεταμοντερνισμού και θα κάνει τον κόσμο να παραδεχτεί ότι δεν υπάρχει παγκόσμια απάντηση στις παγκόσμιες προκλήσεις; Ότι ο κόσμος έχει διασπαστεί και είναι τώρα μια συνάθροιση θραυσμάτων καθρέφτη, καθένα από τα οποία αντανακλά ένα μέρος της πραγματικότητας; Σήμερα, οι δομές του μοντερνισμού, ειδικά του εθνικού κράτους, είναι πιο αποδοτικές από άποψη ασφάλειας από τη δομή του μεταμοντερνισμού, δηλαδή τους υπερεθνικούς και παγκόσμιους οργανισμούς; Θα μπορέσει η υπερεθνική ολοκλήρωση να προσφέρει στα εθνικά κράτη μια αποτελεσματική λύση στο πρόβλημα της αποκατάστασης των οικονομικών δεσμών μετά την πανδημία;

Το μέλλον αυτού του αναζωογονημένου μοντερνισμού (ή είναι νεο-μοντερνισμός;) φαίνεται να εξαρτάται από πολλούς παράγοντες, αλλά πρωτίστως από το πόσο χρόνο θα πρέπει να παλέψουν οι εθνικές χώρες με την πανδημία μεμονωμένα και ποιες επιτυχίες θα επιτύχουν. Δεν είναι περίεργο που κάποιοι άνθρωποι στην Ευρώπη συγκρίνουν ήδη την πανδημία με τον Δεύτερο Παγκόσμιο Πόλεμο και αυτό πιθανώς σημαίνει ότι η Ευρώπη θα χρειαστεί μια δεύτερη Γιάλτα και νέες συμφωνίες για τον τρόπο με τον οποίο θα οργανωθεί μετά το τέλος της πανδημίας.

*O Έρολ Ούσερ είναι πρόεδρος και CEO της USER HOLDİNG. Επιχειρηματίας και φιλάνθρωπος, πρόκειται έναν από τους καινοτόμους παίκτες της επιχειρηματικής τουρκικής σκηνής. Η USER HOLDİNG είναι επενδυτική τραπεζική εταιρεία που προσφέρει συμβουλευτικές υπηρεσίες τόσο σε τουρκικές όσο και διεθνείς εταιρείες.