Υπάρχουν λέξεις που μοιάζουν ασήμαντες, σχεδόν ευτελείς. Κι όμως, κουβαλούν μέσα τους ολόκληρες ιστορίες κοινωνιών. Η οθωμανική λέξη helās (هلاس), που σήμαινε λεκάνη ή χώρο αφόδευσης, είναι μία από αυτές. Μια λέξη που χάθηκε από την καθημερινή χρήση, αντικαταστάθηκε από το δυτικό tuvalet και έμεινε στα αρχεία σαν απολίθωμα. Και όμως, πίσω της κρύβεται μια ιστορία που αγγίζει πολύ περισσότερα από την απλή «τουαλέτα»: δείχνει πώς η Τουρκία πέρασε από την παράδοση στον εξευρωπαϊσμό, από την Οθωμανική Αυτοκρατορία στο κεμαλικό κράτος και, τελικά, στη σημερινή αναζήτηση ταυτότητας.
Στην Οθωμανική κοινωνία, η λέξη helās είχε προέλευση αραβική - από το ḥalās, που σημαίνει «καθαρισμός, απαλλαγή». Δεν ήταν τυχαίο. Όπως σε πολλές γλώσσες, η σωματική ανάγκη καλύφθηκε με τον μανδύα της κάθαρσης. Η γλώσσα φρόντιζε να κρύβει πίσω από ευφημισμούς την καθημερινότητα, ειδικά σε μια κοινωνία όπου η θρησκεία και η ηθική έδιναν βάρος στην έννοια της καθαρότητας.
Όμως, τον 19ο και τον 20ό αιώνα, όταν η Οθωμανική Αυτοκρατορία έσβηνε και γεννιόταν η Τουρκική Δημοκρατία, το helās άρχισε να υποχωρεί. Το αντικατέστησε το tuvalet... δάνειο από τα γαλλικά. Μαζί με αυτό ήρθαν και άλλες λέξεις: banyo, hamam, lavabo. Δεν ήταν μόνο γλωσσική αλλαγή, ήταν δήλωση προσανατολισμού.
Η Τουρκία του Κεμάλ Ατατούρκ έσβηνε λέξεις του παρελθόντος και δάνειζε λέξεις της Δύσης. Το ίδιο έκανε με το αλφάβητο, με το δίκαιο, με την εκπαίδευση. Το helās χάθηκε όπως χάθηκαν και τόσες άλλες λέξεις που έδεναν τον κόσμο της Οθωμανικής Ανατολής με τον αραβοϊσλαμικό πολιτισμό.
Κι εδώ βρίσκεται το ενδιαφέρον: μια μικρή λέξη αποκαλύπτει έναν μεγάλο μηχανισμό. Η γλώσσα δεν είναι ποτέ ουδέτερη, είναι εργαλείο πολιτικής. Η Τουρκία, αλλάζοντας τις λέξεις της, άλλαξε και την εικόνα του εαυτού της. Επέλεξε να δείξει στο εσωτερικό και στο εξωτερικό ότι ανήκει στη Δύση, ότι αφήνει πίσω της την «οπισθοδρόμηση» του Ισλάμ και ανοίγεται στον εκσυγχρονισμό.
Σήμερα, έναν αιώνα μετά, η γλώσσα συνεχίζει να είναι πεδίο μάχης. Η ισλαμική ρητορική του Ερντογάν συχνά επιστρέφει σε όρους, έννοιες και συμβολισμούς του οθωμανικού παρελθόντος. Η ίδια η λέξη helās δεν έχει αναστηθεί, αλλά η νοοτροπία που τη γέννησε, η σύνδεση του σώματος με την κάθαρση, επανέρχεται με άλλους τρόπους. Από τα μαθήματα θρησκευτικών στα σχολεία έως τον δημόσιο λόγο, η Τουρκία ταλαντεύεται ανάμεσα στο λεξιλόγιο της Δύσης και στο λεξιλόγιο της παράδοσης.
Και ίσως εδώ να βρίσκεται η ουσία: μια χώρα που άλλαξε γλώσσα για να αλλάξει μοίρα, τώρα ξανακοιτάζει προς τα πίσω. Η πολιτική του σήμερα παίζεται και στις λέξεις. Ο εξευρωπαϊσμός με τα tuvalet και τα lavabo δείχνει να συνυπάρχει με την αναβίωση συμβόλων που θυμίζουν ότι η Τουρκία δεν θέλει απλώς να ανήκει στη Δύση, αλλά να ηγηθεί ενός ευρύτερου ισλαμικού κόσμου.
Κι έτσι, ένα helās που μοιάζει να ανήκει μόνο στη γλωσσολογία, γίνεται κλειδί για να διαβάσουμε το παρόν. Γιατί η γλώσσα είναι σαν τον καθρέφτη: ό,τι απορρίπτουμε, ό,τι δανειζόμαστε, ό,τι ανασταίνουμε, δείχνει πού θέλουμε να πάμε.
Αν κάποιος το ακούσει σήμερα, ίσως χαμογελάσει. Αν το συγκρίνει με το Hellas, μπορεί να φανταστεί ακόμη και παιχνίδια της ιστορίας: δύο λέξεις που μοιάζουν στον ήχο, αλλά εκπροσωπούν δύο διαφορετικούς κόσμους. Κι όμως, και οι δύο αποκαλύπτουν το ίδιο: ότι οι λέξεις είναι πολιτική, κι ότι η πολιτική, ακόμα και στην πιο σοβαρή της μορφή, κρύβεται μερικές φορές στις πιο απλές, καθημερινές εκφράσεις.
