Κάθε φορά που οι ηγέτες του κόσμου μαζεύονται γύρω από ένα τραπέζι για να μιλήσουν για πόλεμο και ειρήνη, τα φώτα πέφτουν στις χειραψίες, στις δηλώσεις και στα χαμόγελα που διαρκούν όσο οι κάμερες γράφουν. Αυτό που μένει εκτός κάδρου είναι η άλλη πλευρά της εξουσίας: οι προσωπικές περιουσίες, τα δίκτυα συμφερόντων, η οικονομική δύναμη που δεν αναγράφεται σε καμία ανακοίνωση Τύπου αλλά επηρεάζει όσο τίποτα άλλο τις αποφάσεις.
Στην πραγματικότητα, η διεθνής πολιτική μοιάζει με σκακιέρα όπου τα πιόνια δεν είναι μόνο στρατοί και όπλα, αλλά και κεφάλαια. Ο πλούτος είναι η σιωπηλή γλώσσα που μιλούν όλοι οι ηγέτες, είτε την παραδέχονται είτε όχι. Και όπως συμβαίνει πάντα, όσα δεν λέγονται είναι συνήθως τα πιο σημαντικά.
Η ιστορία διδάσκει
Δεν είναι φαινόμενο της εποχής μας. Στη Γιάλτα του 1945, όταν ο Στάλιν, ο Ρούζβελτ και ο Τσόρτσιλ μοίραζαν τον κόσμο μετά τον Β΄ Παγκόσμιο Πόλεμο, το παιχνίδι δεν ήταν μόνο στρατιωτικό. Ήταν και οικονομικό: ποιος θα ξαναχτίσει την Ευρώπη, ποιος θα ελέγξει τις πλουτοπαραγωγικές πηγές, ποιος θα χρηματοδοτήσει τους νέους συμμάχους. Ο Σχέδιο Μάρσαλ δεν ήταν απλώς βοήθεια· ήταν το οικονομικό αντίβαρο στην επέκταση της Σοβιετικής Ένωσης.
Αν κοιτάξουμε πιο πίσω, οι αυτοκρατορίες χτίζονταν πάνω στο χρήμα: η Βρετανία κυριάρχησε επειδή έλεγχε τις θαλάσσιες εμπορικές οδούς, οι Αψβούργοι γιατί είχαν τα ασημένια ορυχεία της Λατινικής Αμερικής, οι Οθωμανοί γιατί φορολογούσαν τις πύλες της Ανατολής. Ο πλούτος δεν ήταν ποτέ διακοσμητικό στοιχείο. Ήταν η πρώτη ύλη της εξουσίας.
Το ματωμένο γεωπολιτικό «τώρα»
Σήμερα, το ίδιο μοτίβο επαναλαμβάνεται με άλλους όρους. Στην Ουκρανία, η αντιπαράθεση δεν είναι μόνο για τα εδάφη, αλλά για το ποιος θα ελέγξει τις ενεργειακές ροές, τα σιτηρά, τις αγορές όπλων. Ο κάθε ηγέτης που συμμετέχει στις διαπραγματεύσεις κουβαλάει πίσω του μια οικονομική ατζέντα. Δεν χρειάζεται να μιλήσει γι’ αυτήν· την ξέρουν όλοι όσοι κάθονται στο ίδιο τραπέζι.
Κάποιες φορές ο πλούτος είναι δύναμη που ενισχύει το κύρος. Άλλες φορές είναι αδυναμία, γιατί φέρνει μαζί του κατηγορίες για διαφθορά ή εξάρτηση. Στον πόλεμο, τα λεφτά αγοράζουν συμμάχους, χρηματοδοτούν προπαγάνδα, εξοπλίζουν στρατούς. Στην ειρήνη, τα ίδια λεφτά γίνονται εργαλεία ανοικοδόμησης. Σε κάθε περίπτωση, είναι πάντα εκεί.
Για παράδειγμα:
- Στις δυτικές δημοκρατίες, ο πλούτος των πολιτικών συχνά περνάει από μικροσκόπιο. Δηλώσεις «πόθεν έσχες», έλεγχοι, δημοσιεύματα. Η εικόνα που χτίζεται είναι αυτή του «διαφανούς» ηγέτη, ακόμα κι αν στην πραγματικότητα τα συμφέροντα βρίσκουν πάντα τρόπους να καλύπτονται.
- Στην Ανατολή όμως, στη Ρωσία, στη Μέση Ανατολή και στην Κίνα ο πλούτος της εξουσίας είναι ταυτισμένος με το ίδιο το κράτος. Εκεί, το αν ο ηγέτης είναι πλούσιος δεν είναι ερώτημα είναι δεδομένο.
Η διαφορά αυτή φαίνεται καθαρά όταν μπαίνουν όλοι στο ίδιο δωμάτιο. Ο Ευρωπαίος ηγέτης εκπροσωπεί την οικονομία μιας χώρας που τον ελέγχει. Ο αυταρχικός ηγέτης κουβαλάει την οικονομία σαν προσωπικό πορτοφόλι. Και οι δύο μιλούν για γεωπολιτική, αλλά μιλούν διαφορετικές «διαλέκτους» του ίδιου νομίσματος.
Το χρήμα πίσω από τις λέξεις
Όταν ένας ηγέτης μιλάει για «ειρήνη», συνήθως εννοεί και «σταθερότητα για τις αγορές». Όταν μιλάει για «συμμαχίες», εννοεί και «συμβόλαια όπλων». Όταν μιλάει για «ανθρωπιστική βοήθεια», εννοεί και «νέες οικονομικές επιρροές». Το χρήμα δεν εμφανίζεται ποτέ στις ανακοινώσεις· είναι όμως πάντα εκεί, σαν σιωπηλή υποσημείωση σε κάθε φράση.
Δεν χρειάζεται κανείς να είναι κυνικός για να το δει. Αρκεί να παρατηρήσει ποιοι κερδίζουν οικονομικά από κάθε συμφωνία, ποιοι υπογράφουν συμβόλαια πίσω από τις κλειστές πόρτες, ποιοι χτίζουν οικονομικές αυτοκρατορίες την ίδια ώρα που συζητούν για ανθρώπινα δικαιώματα.
Και τελικά είναι ηθικό ή ανήθικο;
Το ερώτημα δεν είναι αν αυτό είναι σωστό ή λάθος. Η ιστορία δείχνει πως έτσι λειτούργησε πάντα η εξουσία. Το αν θα το ονομάσουμε «διαφθορά» ή «ρεαλισμό» εξαρτάται από τη σκοπιά μας. Για τους πολίτες που βλέπουν μόνο τις συνέπειες, τις αυξήσεις, τους φόρους και την ανεργία αυτή η αθέατη πλευρά μοιάζει προδοσία. Για τους ίδιους τους ηγέτες είναι απλώς μέρος του παιχνιδιού.
Και όσο συνεχίζεται ο πόλεμος στην Ουκρανία, το ερώτημα ποιος θα πληρώσει τον λογαριασμό της ανοικοδόμησης μεγαλώνει. Και μαζί του μεγαλώνει η βεβαιότητα ότι ο πλούτος, αόρατος ή φανερός, θα παίξει τον πρώτο ρόλο. Η ιστορία θα γραφτεί με όρους πολιτικούς, αλλά η πραγματικότητα θα καθοριστεί με όρους οικονομικούς.
Κάθε ηγέτης που χαμογελάει στην κάμερα γνωρίζει πολύ καλά ότι το χαμόγελο δεν είναι το μόνο του όπλο. Πίσω του βρίσκεται μια περιουσία, ένα δίκτυο, μια οικονομική στρατηγική που τον συνοδεύει παντού. Και αυτή η σκιά είναι που κάνει τη διαφορά ανάμεσα σε όσα λέγονται και σε όσα τελικά συμβαίνουν.
Εν κατακλείδι, ο πλούτος δεν είναι απλώς προϋπόθεση εξουσίας· είναι η ουσία της. Δεν έχει σημασία αν μιλάμε για αρχαίους αυτοκράτορες, για ψυχροπολεμικούς ηγέτες ή για τους σημερινούς πρωταγωνιστές του ουκρανικού μετώπου. Πίσω από κάθε απόφαση υπάρχει ένας λογαριασμός που πρέπει να πληρωθεί, μια επένδυση που πρέπει να προστατευθεί, ένα συμφέρον που δεν χωράει στις επίσημες δηλώσεις.
Η πολιτική είναι η βιτρίνα. Ο πλούτος είναι το μαγαζί από πίσω. Και όσο εμείς κοιτάμε τις βιτρίνες, οι πραγματικές συναλλαγές γίνονται στο σκοτάδι, μακριά από τα βλέμματα.
