Ο όρος «fake news» εισήλθε συστηματικά στον δημόσιο διάλογο τον Δεκέμβριο του 2016, από τον Ντόναλντ Τραμπ. Σχεδόν μία δεκαετία μετά, ο Αμερικανός πρόεδρος πρωταγωνιστεί στην κορωνίδα ίσως της κρίσης αξιοπιστίας σε μία από τις «ναυαρχίδες» των έγκριτων διεθνών ΜΜΕ: του BBC. Η... στρατευμένη δημοσιογραφία και οι... μισθοφόροι της προπαγάνδας καταλαμβάνουν καθώς φαίνεται και τα παγκόσμια κάστρα της έγκυρης ενημέρωσης.
Οι ειδήσεις στο εθνικό τηλεοπτικό δίκτυο της Βρετανίας περιγράφουν τα όσα συμβαίνουν στο σπίτι τους: «Παραιτήθηκαν δύο μεγάλα στελέχη μετά τα ερωτήματα που τέθηκαν για την αμεροληψία του ραδιοτηλεοπτικού φορέα». Στον βρετανικό Τύπο είναι πρώτη είδηση.
Την πρωτοφανή για το BBC κρίση πυροδότησε ένα υπόμνημα 19 σελίδων του πρώην ανεξάρτητου συμβούλου, Μάικλ Πρέσκοτ, προς τα μέλη του Διοικητικού Συμβουλίου, το οποίο ανέφερε αναλυτικά λάθη σε ρεπορτάζ του σταθμού. Το χρονόμετρο κοκκινίζει στο ντοκιμαντέρ «Panorama», που έκοψε και ένωσε δύο τμήματα ομιλίας του Ντόναλντ Τραμπ, διαμορφώνοντας ένα βίντεο «παραπλανητικά μονταρισμένο», στο οποίο ο Αμερικανός πρόεδρος φαίνεται ψευδώς ότι λέει στους υποστηρικτές του «να πάμε στο Καπιτώλιο και να πολεμήσουμε με όλη μας τη δύναμη».
Αιχμή της κρίσης ήταν η παραποιημένη ομιλία Τραμπ, αλλά στην επιφάνεια ανασύρθηκαν πολλά ζητήματα σκανδάλων και ακούσιων ή εκούσιων λαθών, τα οποία είχαν αρχίσει να... διαβρώνουν τα θεμέλια του BBC. Η αριστερόπληκτη-ακτιβίστικη κάλυψη του πολέμου στη Γάζα, με το ντοκιμαντέρ στο BBC Arabic να... αναδεικνύει τις δηλώσεις γιου αξιωματούχου της Χαμάς, η μεγάλη ζέση σε ζητήματα που αφορούν την τρανς κοινότητα και η καταδίκη του πιο ακριβοπληρωμένου παρουσιαστή, Χιου Έντουαρντς, για κατοχή εικόνων παιδικής πορνογραφίας λέκιασαν το μητρώο αξιοπιστίας, αμεροληψίας και εγκυρότητας του δικτύου. Κοινωνική αναστάτωση προκάλεσε και η αντισημιτική ανάρτηση στο Instagram του εμβληματικού παρουσιαστή της εκπομπής «Match of the Day» και ποδοσφαιριστή, Γκάρι Λίνεκερ.
Οι «New York Times» δίνουν τη δική τους εκδοχή για την κρίση. «Το BBC δεν είναι ούτε CBS ούτε ABC, τα οποία έφτασαν σε συμβιβασμό με τον Αμερικανό πρόεδρο για τις αγωγές που είχε ασκήσει εναντίον τους. Η σοβαρότερη κρίση που έχει αντιμετωπίσει το BBC εδώ και δεκαετίες δεν αφορά τόσο τον Τραμπ όσο τις άλυτες εντάσεις ενός φημισμένου δημόσιου ραδιοτηλεοπτικού οργανισμού που λειτουργεί σε έναν έντονα διχασμένο πολιτικό και δημοσιογραφικό κόσμο».
Η αλήθεια είναι ότι πριν από περίπου δύο δεκαετίες οι μοναδικές φάρσες που συναντούσες στα ΜΜΕ ήταν προς τιμήν της Πρωταπριλιάς. Οι καιροί όμως πέρασαν και οι νοοτροπίες άλλαξαν:
-Το 2010, το περιοδικό «L’Εxpress» απέδωσε σε περίτεχνη διαδικτυακή φάρσα ενός εκπαιδευόμενου δημοσιογράφου την «αποκάλυψη» ότι Σαρκοζί και Μπρούνι απατούν ο ένας τον άλλο.
-Το 2020, το δημοσίευμα των έγκριτων «New York Times» κάνει λόγο για μυστικό κέντρο κράτησης μεταναστών στον Εβρο, προκαλώντας την αντίδραση και τη διάψευση διπλωματικών πηγών της Αθήνας.
-Τον περασμένο Ιούνιο, ο Κλιντ Ιστγουντ κατήγγειλε ως fake τη δήθεν συνέντευξή του που δημοσιεύτηκε σε αυστριακή εφημερίδα και τον έφερε να μιλάει απαξιωτικά για τους νέους δημιουργούς.
Η... δυναμική επιχείρηση των fake news δεν σταματά ούτε στον θάνατο ενός δημόσιου προσώπου ή μιας δημοφιλούς προσωπικότητας:
-Το 2011, το Facebook διαδίδει την είδηση θανάτου του Μάικλ Τζάκσον από υπερβολική δόση ναρκωτικών.
-Το 2018, διαδόθηκε ευρέως ο δήθεν θάνατος του βραβευμένου Ελληνα σκηνοθέτη Κώστα Γαβρά. Την είδηση αναπαρήγαγαν, μεταξύ άλλων, το Associated Press, το Reuters, το τηλεοπτικό κανάλι France 24 και η «Washington Post». Ολα ξεκίνησαν από τον Ιταλό δημοσιογράφο-φαρσέρ Τομάσο Μπενεντέτι, που ειδικεύεται στα hoaxes.
-Tον Ιούνιο του 2024, τo όνομα του Νόαμ Τσόμσκι ήταν στα trends του Χ, καθώς οι ψευδείς αναφορές για τον θάνατό του ήταν πολλές.
-Η βρετανική σκανδαλοθηρική «The Sun», το 1956, «πέθανε» σε αυτοκινητικό δυστύχημα τον θρυλικό Πολ ΜακΚάρτνεϊ.
-Το 1945, είχαν κυκλοφορήσει φήμες για τον θάνατο του Τσάρλι Τσάπλιν και του Φρανκ Σινάτρα.
-Το μακρινό 1897, θύμα ψευδών θανάτων έπεσε και ο δημιουργός του Τομ Σόγιερ. «Μετά λύπης μου σας πληροφορώ ότι οι φήμες περί του θανάτου μου είναι κάπως υπερβολικές». Μ’ αυτή τη φράση είχε αντιδράσει ο Μαρκ Τουέιν όταν δημοσιεύτηκε η είδηση ότι πέθανε.
-Τουλάχιστον μία φορά πέθαναν πριν την ώρα τους τα ΜΜΕ και τα μέσα κοινωνικής δικτύωσης τους ηθοποιούς Μπιλ Μάρεϊ και Μάικλ Τζ. Φοξ, τον τραγουδοποιό Τζον Μπον Τζόβι, τη βασίλισσα Ελισάβετ Β', τον Τζορτζ Μπους τον πρεσβύτερο, αλλά και τον Ντόναλντ Τραμπ.
Όταν ο Τραμπ εισήγαγε στον δημόσιο διάλογο τον όρο «fake news» για πρόσωπα και ΜΜΕ τα οποία ασκούσαν κριτική στις επιλογές του, οι όποιες αναφορές παγκοσμίως, ειδικά στα μέσα κοινωνικής δικτύωσης, εντάχθηκαν σε μία στρατηγική δημόσιου αφορισμού και κατακραυγής. Τα fake news, όμως, επιστημολογικά δεν αφορούν μόνο την παραποίηση ή το ψεύδος μίας πληροφορίας που αναπαράγεται στα ΜΜΕ, αλλά συνδέονται σε μεγάλο βαθμό με τη μετα-αλήθεια (post-truth), την ιδεολογία και τα στερεότυπα.
Η μικρή Μαρία στον Έβρο και το μεγάλο φιάσκο του «Spiegel»
Η μεγαλύτερη υπόθεση fake news για το «Spiegel» αποδείχτηκε η «Μαρία του Έβρου» και το... φανταστικό ανύπαρκτο περιστατικό θανάτου της, ως δήθεν θύμα της ανάλγητης μεταναστευτικής πολιτικής της ΕΕ και της ελληνικής κυβέρνησης. Το γερμανικό περιοδικό, τον Αύγουστο του 2022, σε δραματικούς τόνους κάνει λόγο για «πανευρωπαϊκό έγκλημα», αναφερόμενο σε υποτιθέμενα pushbacks της Ελλάδας.
Τη fake είδηση αναπαράγει η ελβετική «Neue Zürcher Zeitung», αναφέροντας χαρακτηριστικά: «Σε αυτή την περίπτωση, ένα μικρό κορίτσι 5 ετών, προσφυγόπουλο από τη Συρία, που το έλεγαν Μαρία, πέθανε από δάγκωμα σκορπιού στην ελληνοτουρκική μεθόριο, επειδή οι υπηρεσίες της ΕΕ και οι ελληνικές αρχές δεν προσέφεραν βοήθεια και το άφησαν στην τύχη του». Τέσσερις μήνες μετά, η «FAZ», η «Tagesspiegel», η «Bild» και το περιοδικό «Focus» αποκαλύπτουν ότι «το νεκρό κορίτσι μπορεί να μην υπήρχε» και στην υποτιθέμενη νησίδα οι γονείς δεν βρίσκουν τη σορό του παιδιού τους που έθαψαν.
Το «Spiegel» είχε κατεβάσει από την ηλεκτρονική του έκδοση κάθε σχετική αναφορά. Ήταν η αρχή του τέλους για την κατασκευασμένη είδηση από τη ΜΚΟ και τμήμα της... κυβερνώσας Αριστεράς που διοχετεύτηκε σε μεγάλα δήθεν προοδευτικά διεθνή δίκτυα ενημέρωσης.
