Η σύγκρουση Ρωσίας – Ουκρανίας δεν ξέσπασε ξαφνικά. Είναι το αποτύπωμα αιώνων, όπου η πολιτική, η γλώσσα και τα σύνορα διαμορφώθηκαν μέσα από πολέμους, συμφωνίες και αυτοκρατορικές στρατηγικές. Για να καταλάβουμε τι συμβαίνει σήμερα, πρέπει να δούμε την πορεία από τον 9ο αιώνα μέχρι τον πόλεμο του 2022.
Η Ρωσία του Κιέβου: Κοιτίδα των λαών της περιοχής
Από τον 9ο έως τον 13ο αιώνα, το Κράτος των Ρως ήταν το πρώτο μεγάλο ανατολικό σλαβικό κράτος, με κέντρο το Κίεβο. Θεωρείται η κοιτίδα των σύγχρονων Ρώσων, Ουκρανών και Λευκορώσων. Ανέπτυξε πολιτική, οικονομική και πολιτισμική ζωή, συνδέθηκε με τη Βυζαντινή Εκκλησία και καθιέρωσε τον χριστιανισμό στην περιοχή το 988.
Η μογγολική εισβολή του 1240 κατέστρεψε όμως το κράτος, αφήνοντας το Κίεβο υποβαθμισμένο και εκτεθειμένο. Στην κεντρική Ρωσία, η Μόσχα, προστατευμένη από φυσικά όρια και στρατηγικά τοποθετημένη σε εμπορικές διαδρομές, ανέλαβε σταδιακά να γίνει νέο κέντρο εξουσίας, συγκεντρώνοντας πολιτική και θρησκευτική ηγεμονία. Η Ουκρανία, από την άλλη, πέρασε υπό πολωνο-λιθουανική κυριαρχία. Το 1327, η Ορθόδοξη Αρχιεπισκοπή μετακινήθηκε από το Κίεβο στη Μόσχα, εδραιώνοντας την πόλη ως κέντρο του σλαβικού χριστιανισμού.
1654: Το Περεγιασλάβ και η συμμαχία με τη Ρωσία
Ο Μπογκντάν Χμελνίτσκι, ηγέτης των Ζαπορόζικων Κοζάκων (ημινομαδικοί πληθυσμοί της ουκρανικής στέπας), εξεγέρθηκε κατά της πολωνικής κυριαρχίας ζητώντας βοήθεια από τη Ρωσία. Στο Περεγιασλάβ υπέγραψε συμφωνία στρατιωτικής προστασίας με τον Τσάρο Αλέξιο Α΄. Η συμφωνία οδήγησε στον Ρωσο-Πολωνικό Πόλεμο (1654–1667) και τελικά στη συνθήκη του Ανδρούσοβο, που χώρισε την Ουκρανία στα δυο: ανατολικά του Δνείπερου ανέλαβε η Ρωσία, ενώ δυτικά έμεινε υπό πολωνική κυριαρχία.
Στη Ρωσία, η συνθήκη του Ανδρούσοβο θεωρείται ακόμα και σήμερα μεγάλο βήμα προς την ένωση των τριών σλαβικών εθνών – Ουκρανών, Λευκορώσων και Ρώσων – σε ένα κράτος, την αυτοκρατορική Ρωσία. Στην Ουκρανία όμως, ειδικά στη δυτική, θεωρείται κατακερματισμός της χώρας ανάμεσα σε ισχυρότερους γείτονες.
18ος–19ος αιώνας: Αυτοκρατορικός έλεγχος και αναγέννηση
Σταδιακά, η Ουκρανία εντάχθηκε στη Ρωσική Αυτοκρατορία, εκτός των δυτικών περιοχών της Γαλικίας που ανήκαν στην Αυστρία. Την ίδια περίοδο, η αυτοκράτειρα Αικατερίνη Β΄ της Ρωσίας κατήργησε την αυτονομία των Κοζάκων και επέκτεινε την αυτοκρατορία μέχρι τη Μαύρη Θάλασσα.
Στα μέσα του 19ου αιώνα, εμφανίζεται η ουκρανική εθνική αναγέννηση. Στο Λβιβ, για παράδειγμα, αναπτύχθηκαν πολιτιστικές ενώσεις και πολιτικά κινήματα, όπως η Ένωση για την Απελευθέρωση της Ουκρανίας. Η Ρωσία, φοβούμενη αποσχιστικές τάσεις, επέβαλε αυστηρούς λοιπόν περιορισμούς στη χρήση και διδασκαλία της ουκρανικής γλώσσας και πολιτισμού.
1917–1922: Επαναστάσεις και Σοβιετική Ουκρανία
Μετά την πτώση των Τσάρων, η Ουκρανία προσπάθησε να αποκτήσει ανεξαρτησία, συμπεριλαμβανομένης της προσωρινής συμφωνίας του Μπρεστ-Λιτόφσκ, το 1918. Οι εμφύλιοι πόλεμοι και η σοβιετική επέμβαση οδήγησαν τελικά στην ένταξή της στην Σοβιετική Ένωση το 1922, με τη δημιουργία της Ουκρανικής Σοσιαλιστικής Σοβιετικής Δημοκρατίας.
1954: Η περίπτωση της Κριμαίας
Μετά τον Β΄ Παγκόσμιο Πόλεμο, η Σοβιετική Ουκρανία προσάρτησε στα δυτικά την Περιφέρεια της Υπερκαρπαθίας, ενώ το 1954 ο σοβιετικός ηγέτης Νικίτα Χρουστσόφ παραχώρησε την Κριμαία στην Ουκρανική ΣΣΔ για διοικητικούς λόγους (λόγω εγγύτητας στο Κίεβο) και συμβολικούς, υπενθυμίζοντας τον ιστορικό δεσμό Ρωσίας–Ουκρανίας, 300 χρόνια μετά το Περεγιασλάβ.
Το 1991, με την ανεξαρτησία της, ήταν αναμενόμενο η Ουκρανία να θέλει να διατηρήσει την Κριμαία. Η Ρωσία, από τη μεριά της, δεν ήταν σε θέση να διεκδικήσει ή να αμφισβητήσει οποιοδήποτε έδαφος.
1991: Ανεξαρτησία και διεθνής αναγνώριση
Με τη διάλυση της Σοβιετικής Ένωσης, η Ουκρανία έγινε ανεξάρτητο κράτος με αναγνωρισμένα σύνορα. Το Μνημόνιο της Βουδαπέστης (1994) κατοχύρωσε την εδαφική της ακεραιότητα με εγγυητές τις ΗΠΑ, το Ηνωμένο Βασίλειο και τη Ρωσία.
2014–2025: Ρήξη και πόλεμος
Η Μόσχα θεωρεί την Ουκρανία ιστορικά «τμήμα της Ρωσίας», επικαλούμενη δεσμούς από το Κράτος των Ρως, τη σχέση Τσάρων–Κοζάκων και τη Σοβιετική Ένωση. Ο Πούτιν, παραβιάζοντας μνημόνια και συμφωνίες, επιδιώκει τα τελευταία χρόνια να επανακαθορίσει τα σύνορα και να επεκτείνει την επιρροή της Ρωσίας στην Ανατολική Ευρώπη, δημιουργώντας μια νέα ισορροπία ισχύος όπου η Μόσχα καθορίζει μονοπωλιακά τον ρόλο των γειτονικών κρατών, με πρώτες στη λίστα τη Λευκορωσία και την Ουκρανία.
Έτσι, η Κριμαία προσαρτάται το 2014, ακολουθούν οι συγκρούσεις στο Ντονμπάς (Ντονέτσκ και Λουχάνσκ) και η εισβολή του 2022, με τη Μόσχα να επικαλείται την προστασία των ρωσόφωνων, ενώ το Κίεβο υπερασπίζεται τα αναγνωρισμένα σύνορά του.
Το θέμα των ρωσόφωνων της ανατολικής Ουκρανίας
Στις περιοχές Ντονέτσκ, Λουχάνσκ, Ζαπορίζια και Κριμαία, η ρωσική γλώσσα παραμένει κυρίαρχη, με ποσοστά που ξεπερνούν πολλές φορές το 70%. Ο Πούτιν χρησιμοποιεί αυτό το στοιχείο για να δικαιολογήσει στρατιωτικές επιχειρήσεις ενώ η γλωσσική ταυτότητα επηρεάζει βαθιά τις κοινωνικές και πολιτικές ισορροπίες.
Από το Κράτος των Ρως μέχρι τον πόλεμο Ρωσίας–Ουκρανίας, τα σύνορα της Ουκρανίας και η σχέση της με τη Ρωσία είναι προϊόν αιώνιων συγκρούσεων, συμφωνιών και εθνοτικών μεταβολών. Η σημερινή κρίση είναι η τελευταία φάση αυτής της μακράς ιστορίας, όπου η Ουκρανία διεκδικεί την αυτοδιάθεσή της και η Ευρώπη ξαναανακαλύπτει τη σημασία αυτών των συνόρων.
