Εντονες διεργασίες φαίνεται να βρίσκονται σε εξέλιξη το τελευταίο διάστημα στο εσωτερικό του Ιράν για το ενδεχόμενο απομάκρυνσης του ανώτατου ηγέτη, Αγιατολάχ Αλί Χαμενεΐ.
Αν και η κατάσταση παραμένει εν πολλοίς αδιαφανής, διαρροές από δυτικά και περιφερειακά μέσα ενημέρωσης, όπως τα Reuters, Τhe Times of Israel, Asia Times και «The Guardian», αποκαλύπτουν τη σταδιακή οικοδόμηση ενός σεναρίου διαδοχής, που μπορεί, υπό όρους, να οδηγήσει σε πολιτική αλλαγή και ίσως ακόμα και στο τέλος της θεοκρατίας.
Η υγεία του 85χρονου Χαμενεΐ αποτελεί έναν από τους βασικούς καταλύτες για την επιτάχυνση των εσωτερικών διεργασιών. Εδώ και δύο χρόνια, έχει συσταθεί μια τριμελής επιτροπή ιερωμένων, που επεξεργάζεται τα σενάρια διαδοχής, χωρίς ωστόσο να υπάρχει συναίνεση για το ποιος θα μπορούσε να αναλάβει την εξουσία. Χαρακτηριστική είναι η απουσία του ονόματος του γιου του ισχυρού αγιατολάχ, Μοτζταμπά Χαμενεΐ, προφανώς για να αποφευχθεί η εντύπωση της οικογενειοκρατίας.
Στη λίστα των πιθανών διαδόχων κυριαρχούν ισχυρές προσωπικότητες του καθεστώτος. Ο Γκολάμ-Χοσεΐν Μοχσενί Ετζεΐ, επικεφαλής του Ανώτατου Δικαστηρίου και σκληροπυρηνικός θεσμικός παράγοντας, θεωρείται φαβορί. Αλλοι δελφίνοι είναι οι Αγιατολάχ Μοχσέν Κομί και Μοχσέν Αράκι, που έχουν στενές σχέσεις με τον Χαμενεΐ και επιρροή στους κόλπους του κλήρου.
Οι Φρουροί της Επανάστασης (Islamic Revolutionary Guard Corps – IRGC), και ειδικά η Δύναμη Κουντς, υπό τον Ισμαΐλ Καανί, ενισχύει συνεχώς την πολιτική και οικονομική επιρροή της. Σε ενδεχόμενη μεταβατική φάση, είναι πολύ πιθανό να αναλάβει ρόλο ρυθμιστή και θεματοφύλακα του θεοκρατικού χαρακτήρα του καθεστώτος, όμως με ενδεχόμενη μετατόπιση προς ένα ακόμη πιο σκληρό μοντέλο εξουσίας, τύπου «θεοκρατικού στρατοκρατισμού».
Ωστόσο, στον αντίποδα, καταγράφονται κινήσεις μετριοπαθών και φιλελεύθερων δυνάμεων. Ο πρώην πρόεδρος, Χασάν Ροχανί, σύμφωνα με πληροφορίες από την Τεχεράνη και την ιερή πόλη Κομ, έχει εμπλακεί σε διαβουλεύσεις με ιερωμένους για ειρηνική μετάβαση και περιορισμό του ρόλου των Φρουρών. Αλλες προσωπικότητες όπως ο Εσφαντιάρ Ραχίμ Μασαέι, άλλοτε στενός σύμμαχος του πρώην προέδρου, Μαχμούντ Αχμαντινετζάντ, προωθούν την ανάγκη για μεγαλύτερες κοινωνικές ελευθερίες και πολιτική μετεξέλιξη του καθεστώτος σε λιγότερο δογματική μορφή.
Κινητικότητα όμως εκδηλώνεται και στο εξωτερικό. Ο εξόριστος γιος του τελευταίου σάχη, Ρεζά Παχλαβί, έχει εντείνει τις παρεμβάσεις του το τελευταίο διάστημα, ζητώντας «ειρηνική μετάβαση στην ελευθερία και τη δημοκρατία», με συμμετοχή του λαού, διεθνή εποπτεία και αποφυγή εκδίκησης. Αν και δεν ζητά την παλινόρθωση της μοναρχίας, προβάλλεται ως σύμβολο για ένα κοσμικό, δημοκρατικό Ιράν.
Το ερώτημα που εγείρεται είναι κατά πόσο η ενδεχόμενη απομάκρυνση του Χαμενεΐ θα επιφέρει πραγματική αλλαγή του θεοκρατικού καθεστώτος. Οι αναλυτές διχάζονται. Ο «Guardian» προειδοποιεί ότι ο κίνδυνος κατάρρευσης μπορεί να οδηγήσει όχι σε ελευθερία, αλλά σε μεγαλύτερη αυταρχικότητα, αν το IRGC κυριαρχήσει πλήρως. Reuters και Bloomberg υπογραμμίζουν πως ο διάδοχος –όποιος και αν είναι– θα πρέπει να παραμείνει πιστός στις βασικές αρχές του καθεστώτος του Χαμεϊνί, ώστε να γίνει αποδεκτός από τα ισχυρά κέντρα εξουσίας.
Εντούτοις, το γεγονός και μόνο ότι οι συζητήσεις για διαδοχή και μεταρρύθμιση έχουν φτάσει στον σκληρό πυρήνα της ηγεσίας της Ισλαμικής Δημοκρατίας δείχνει πως το καθεστώς δεν είναι άτρωτο. Η κοινωνική δυσαρέσκεια, οι διεθνείς πιέσεις, τα οικονομικά αδιέξοδα και η φθορά των ιδεολογικών πυλώνων της Ισλαμικής Επανάστασης του 1979 ανοίγουν μια περίοδο αβεβαιότητας. Και σε αυτή την αβεβαιότητα, τα πάντα είναι πιθανά. Ακόμα και η αρχή του τέλους για ένα από τα πιο αυστηρά θεοκρατικά καθεστώτα του 21ου αιώνα.
