Οι τρέχουσες εξελίξεις στον κόσμο δεν έχουν κάνει τα πράγματα απλά για την Ευρώπη . Οι εξωτερικοί παράγοντες – σύμμαχοι ή αντίπαλοι – προσπάθησαν να καταστρέψουν, να διαχωρίσουν ή να αποδυναμώσουν την Ένωση τα τελευταία χρόνια. Η Ρωσία δεν περιορίζεται πλέον στην σχέση της με τους ανατολικούς εταίρους της Ευρωπαϊκής Ένωσης, αλλά επιδιώκει επίσης να παρεμβαίνει στις δημοκρατικές διαδικασίες των κρατών μελών της ΕΕ.
Η άνοδος της Κίνας δεν γίνεται αντιληπτή μόνο στην Ασία αλλά εκδηλώνεται όλο και περισσότερο στην Ευρώπη, μέσω της πρωτοβουλίας Belt and Road Initiative, της εντυπωσιακής πρωτοβουλίας για την ενίσχυση των σχέσεων με ολοένα και σαφέστερη γεωστρατηγική πρόθεση.
Υπάρχουν και οι Ηνωμένες Πολιτείες, κάποτε ο βασικός υποστηρικτής του ευρωπαϊκού σχεδίου από την έναρξή του. Σήμερα στην Ουάσινγκτον, όμως, στεγάζεται μια διοίκηση με λίγη συμπάθεια για την Ευρωπαϊκή Ένωση και για τις αξίες που αντιπροσωπεύει. Ο σκεπτικισμός του σημερινού προέδρου των ΗΠΑ για μια παγκόσμια πολυμερή τάξη – την οποία η στρατηγική ορίζει ως υπαρξιακό ενδιαφέρον για την ΕΕ – είναι σπλαχνικός. Η ΕΕ συνεχίζει να συνεργάζεται με τις Ηνωμένες Πολιτείες όποτε και όπου είναι δυνατόν, αλλά δεν μπορεί πλέον να στραφεί αυτομάτως στην Ουάσιγκτον για να αναζητήσει πολυμερείς λύσεις σε επείγοντα παγκόσμια ζητήματα.
Όλα αυτά συνέβησαν σε μια εποχή βαθιάς παγκόσμιας και περιφερειακής αλλαγής. Ο αυξανόμενος εμπορικός και τεχνολογικός ανταγωνισμός μεταξύ των Ηνωμένων Πολιτειών και της Κίνας αποδεικνύει όχι μόνο την αμφισβήτηση του πολυμερούς συστήματος αλλά και ότι ο αυξανόμενος πολύ-πολισμός του διεθνούς συστήματος αποτελεί την αιτία νέων συγκρούσεων και διαφορών.
Στις περιοχές που γειτνιάζουν με την Ευρωπαϊκή Ένωση, στα ανατολικά και νότια, υπάρχουν περιφερειακές συγκρούσεις και αντιπαλότητες – από τα Βαλκάνια μέχρι τον Καύκασο, από τη Μέση Ανατολή έως το Σαχέλ ). Ο τομέας της μη διάδοσης και του ελέγχου των όπλων αποτελεί ένα εξαιρετικό παράδειγμα. Η παραβίαση και η μονομερής απόσυρση των Ηνωμένων Πολιτειών από το Κοινό Ολοκληρωμένο Σχέδιο Δράσης, η συμφωνία για το πυρηνικό Ιράν, αφενός, ή η ρωσική παραβίαση και η απόσυρση της Ουάσινγκτον από τη Συνθήκη για τα Euromissiles (Inf), αφετέρου, θέτουν απειλές ζωτικής σημασίας για την ασφάλεια της Ευρωπαϊκής Ένωσης και του κόσμου. Αυτές οι γεωπολιτικές εξελίξεις συνδυάζονται και με άλλες , όπως η καταπολέμηση της αλλαγής του κλίματος, της δημογραφίας και της ψηφιοποίησης. Όλες οι προκλήσεις που απαιτούν επειγόντως λύσεις βασισμένες σε πολυμερείς κανόνες: η εύρεση αυτών αποτελεί την πιο σημαντική πολιτική άσκηση της εποχής μας.
Προς μια αυτόνομη και συνεταιριστική Ένωση
Οι πέντε προτεραιότητες της παγκόσμιας στρατηγικής της ΕΕ – η ασφάλεια της ΕΕ, η κρατική και κοινωνική συνοχή στα ανατολικά και νότια σύνορα , η ολοκληρωμένη προσέγγιση των συγκρούσεων και των κρίσεων , οι περιφερειακές συνεταιριστικές εντολές και η παγκόσμια διακυβέρνηση για τον 21ο αιώνα – είναι πιο επίκαιρες από ποτέ .
Σημαντική πρόοδος έχει σημειωθεί σε ορισμένους τομείς. Η ασφάλεια της Ένωσης, ιδίως στον τομέα της άμυνας, ξεχωρίζει σε αυτό το θέμα. Οι Ευρωπαίοι γνωρίζουν τώρα και ενεργούν αναγνωρίζοντας ότι η ασφάλεια, συμπεριλαμβανομένης της άμυνας, αποτελεί αναπόσπαστο μέρος του ευρωπαϊκού σχεδίου.
Η μόνιμη δομημένη συνεργασία στον τομέα της άμυνας (Pesco), η ετήσια συντονισμένη αξιολόγηση της άμυνας (κάρτα), η ικανότητα στρατιωτικού σχεδιασμού και διεξαγωγής (Mpcc), το Ευρωπαϊκό Αμυντικό Ταμείο (ΕΤΑ) και η πολιτική συνιστώσα της πολιτικής της Κοινής Ασφάλειας και Άμυνας (ΚΠΑΑ) μπορεί να φαίνεται ότι είναι μυστήρια ακρωνύμια για τους μη ευρωπαίους παρατηρητές. Και όμως, για μια Ένωση που παραδοσιακά αγωνίστηκε να κάνει μαζί αυτά τα ελάχιστα βήματα προς την κατεύθυνση της ασφάλειας και της άμυνας, οι πρωτοβουλίες αυτές, που καθορίστηκαν στην Παγκόσμια Στρατηγική πριν από τρία χρόνια και υλοποιήθηκαν αργότερα, αντιπροσωπεύουν μια μεταβολή του προτύπου στο ευρωπαϊκό σχέδιο . Αλλά είναι μόνο οι πρώτοι πυλώνες μιας Ευρωπαϊκής Ένωσης ασφάλειας και άμυνας. Ο δρόμος μπροστά είναι ακόμα μακρύς και παράτυπος. Όμως το ταξίδι έχει αρχίσει.
Τα διεθνή γεγονότα καθιστούν ολοένα και πιο αναγκαία την παγκόσμια διακυβέρνηση και την περιφερειακή συνεργασία, μεταξύ των πέντε προτεραιοτήτων της Eugs ( European Global Strategy) . Με την πολυμέρεια που έχει καταστεί ο πρώτος δημόσιος εχθρός της Αμερικής του Trump – ο πρώτος και κύριος σύμμαχος των περισσότερων κρατών μελών της ΕΕ – οι Ευρωπαίοι έχουν επωμιστεί έναν πρωτόγνωρο ρόλο ευθύνης.
Η ΕΕ καλείται ολοένα και περισσότερο να προασπιστεί την διεθνή τάξη σε όλες τις εκδηλώσεις της. Από τις επενδύσεις στο σύστημα των Ηνωμένων Εθνών, συμπεριλαμβανομένων των βασικών υπηρεσιών όπως η UNRWA, στην εφαρμογή πολυμερών συμφωνιών, όπως οι στόχοι για την αειφόρο ανάπτυξη και τη συμφωνία για το κλίμα του Παρισιού, συμπεριλαμβανομένης της προόδου που σημειώθηκε στο πρόγραμμα διεθνούς εμπορίου ιδίως με την Ιαπωνία και τον Καναδά, μέχρι τις προσπάθειες που έγιναν για τη διάσωση της ιρανικής πυρηνικής συμφωνίας και την υποστήριξη περιφερειακών οργανώσεων όπως η Αφρικανική Ένωση και η ASEAN.
Η Ευρωπαϊκή Ένωση κατέστη έτσι ο απαραίτητος ηγέτης στην υποστήριξη των πολυμερών σχέσεων παγκοσμίως. Το εάν η ΕΕ επιτύχει σε αυτή την προσπάθεια, παραμένει άγνωστο. Είναι σχεδόν βέβαιο ,ότι χωρίς την ενεργό, δημιουργική , ακόμη και πεισματική δέσμευση της ΕΕ, ο πολυμερισμός κινδυνεύει να εξαφανιστεί . Και εξίσου βέβαιο είναι ότι η Ένωση, η οποία με τη σειρά της αντιπροσωπεύει την πιο ριζοσπαστική μορφή πολυμέρειας στον κόσμο, δεν θα επιβιώσει σε ένα διεθνές πλαίσιο όπου οι μονομερείς και οι διμερείς σχέσεις είναι ο κανόνας.
Η αυξανόμενη αναταραχή στην ευρωπαϊκή, ανατολική και νότια γειτονιά υποδηλώνει ότι μια ολοκληρωμένη προσέγγιση των συγκρούσεων και των κρίσεων αποτελούν περαιτέρω προτεραιότητες ( βλέπε τα πρόσφατα γεγονότα με την Τουρκία στην κυπριακή ΑΟΖ και τον ρόλο της ΕΕ). Και στους δύο τομείς, η ΕΕ σημείωσε πρόοδο, ιδίως όσον αφορά τη σχέση ασφάλειας-ανάπτυξης, καθώς και τη συνεργασία μεταξύ φορέων, μέσων και πολιτικών εσωτερικής και εξωτερικής ασφάλειας. Ωστόσο, πρέπει να γίνουν πολλά ακόμη, ιδίως για να μειωθεί η ανθεκτικότητα και να υιοθετηθεί μια ολοκληρωμένη προσέγγιση στο πλαίσιο της σχέσης για την κλιματική αλλαγή.
Η βαθιά έννοια μιας πολυμερούς Ευρώπης
Η παγκόσμια στρατηγική έδωσε στην Ένωση μια στρατηγική αφήγηση, στην οποία όχι μόνο όλα τα κράτη μέλη εξακολουθούν να τηρούν, αλλά μέσα στα οποία έχουν εξελιχθεί. Η στρατηγική, μαζί με μια σειρά πολιτικών εξελίξεων που προηγήθηκαν και ακολούθησαν, βοήθησαν επίσης να ενεργοποιηθούν διάφορες δράσεις που σχετίζονται με τις πέντε προτεραιότητες που προσδιορίστηκαν το 2016.
Αλλά αυτό πρέπει να είναι μόνο η αρχή. Η υποστήριξη ενός πιο αποτελεσματικού παγκόσμιου ρόλου αντιπροσωπεύει τη φιλοδοξία της Ευρωπαϊκής Ένωσης να καταστεί ένας αυτόνομος παίχτης στον κόσμο. Ο στόχος αυτής της αυτονομίας, είναι η ικανότητα να ζούμε σύμφωνα με τους νόμους χωρίς υπερβολικές παρεμβολές, επιθέσεις και αποσταθεροποίηση. Οι εν λόγω νόμοι – εθνικό, ευρωπαϊκό και διεθνές δίκαιο – απέχουν πολύ από το να είναι προστατευτικοί ή αυταρχικοί. Σε ένα ευρωπαϊκό πλαίσιο, το οποίο από μόνο του είναι η πιο εδραιωμένη μορφή πολυμέρειας στην ανθρώπινη ιστορία, αυτοί οι νόμοι μπορούν να έχουν μόνο συνεταιριστικό χαρακτήρα. Στην πραγματικότητα, με την αύξηση της ικανότητας να δρουν αποτελεσματικά, οι Ευρωπαίοι αναπτύσσουν παράλληλα την ικανότητα να συνεργάζονται με τους εταίρους. Ο στόχος της αυτονομίας είναι επομένως να μην αντιδράσουμε, αλλά να δράσουμε μαζί με τους εταίρους μας. Μόνο ως δεύτερη επιλογή η ΕΕ θα αποφασίσει να κινηθεί μόνη της.
Η φιλοδοξία να είναι αυτόνομη αφορά όλους τους τομείς της εξωτερικής δράσης: από την ασφάλεια και την άμυνα έως το εμπόριο και τη χρηματοδότηση, από την ενέργεια και το διάστημα σε νέους τομείς όπως ο κυβερνοχώρος και η τεχνητή νοημοσύνη. Συνεπώς, περιλαμβάνει στρατηγική αυτονομία – η οποία με τη σειρά της συνεπάγεται δεξιότητες λήψης αποφάσεων, πολιτικές και στρατιωτικές ικανότητες, καθώς και την κοινή βούληση για τη χρήση τους – αλλά δεν περιορίζεται μόνο στην άμυνα και την ασφάλεια. Η συστηματική ευρωπαϊκή συνεργασία, ξεκινώντας με την άμυνα, προϋποθέτει ασφαλώς την μείωση του κατακερματισμού, της αλληλοεπικάλυψης και της διαλειτουργικότητας καθώς και την ύπαρξη οικονομιών κλίμακας. Αυτό όμως προϋποθέτει τη διάθεση νέων πόρων στην ευρωπαϊκή εξωτερική δράση.
Είναι σαφές ότι η αναζήτηση αυτονομίας αποτελεί μακροπρόθεσμο στόχο. Η έμφαση δίνεται στην επίτευξη υψηλότερου βαθμού αυτονομίας σε σχέση με την υπάρχουσα. Αυτό θα απαιτήσει χρόνο, αλλά μπορεί να επιτευχθεί μόνο με την πάροδο του χρόνου, εάν η δράση ξεκινήσει τώρα.
Ο σκοπός της αυτονομίας δεν είναι να αποσυρθεί η ΕΕ από τον προστατευτισμό. Ούτε να συμμετάσχει σε αντιπαλότητες μεταξύ των παγκόσμιων δυνάμεων που βρίσκονται σε εξέλιξη. Μια αυτόνομη Ένωση οφείλει να αναζητά τη διεθνή τάξη που να βασίζεται σε κανόνες. Εξάλλου, αυτός είναι ο μόνος τρόπος με τον οποίο οι Ευρωπαίοι μπορούν να προστατεύουν και να προωθούν τα συμφέροντά τους στο εσωτερικό τους και στον κόσμο και να σέβονται τις αξίες, τις αρχές, και τους κανόνες που κατοχυρώνονται στις Συνθήκες .
*Στράτος Γεραγωτης , Διδάκτωρ του Παν/μιου των Βρυξελλών , τ. Καθηγητής Ευρωπαϊκής Πολιτικής στο Παν/μιο της Παβία της Ιταλίας
