Η έκτακτη κρίση από κορωνοϊούς, λόγω των πολιτικών, οικονομικών και κοινωνικών συνεπειών, καθώς και των άμεσων επιπτώσεων στη δημόσια υγεία, αντιπροσωπεύει ίσως τη δυσκολότερη δοκιμασία της δεκαετίας του 2000 για την Ευρωπαϊκή Ένωση, ακόμη περισσότερο και από την οικονομική και χρηματοπιστωτική κρίση του 2008 και τη λεγόμενη μεταναστευτική κρίση του 2015-2016. Η Ένωση έδωσε απάντηση σε αυτή την κατάσταση έκτακτης ανάγκης, η οποία ήταν ανεπαρκής και καθυστερημένη, σε αντίθεση με εκείνη της Κίνας, η οποία σήμερα φαίνεται να έχει βγει από την οξεία φάση της επιδημίας.
του Στράτου Γεραγώτη
Αυτό συνέβαλε ασφαλώς στην τροφοδότηση της κριτικής του ευρωπαϊκού μοντέλου. Στον δημόσιο διάλογο και στα κοινωνικά μέσα μαζικής ενημέρωσης έχουν προκύψει επικλήσεις για την ανακατανομή των αρμοδιοτήτων σε εθνικό επίπεδο και προτάσεις να εξεταστεί το Πεκίνο ως εναλλακτικό παράδειγμα διαχείρισης κρίσεων.
Αλλά η σκέψη ότι αντιδρούμε σε μια πανδημία σε παγκόσμιο επίπεδο με αποκλειστικά εθνικά μέτρα είναι από μόνη της παράλογη: ο ιός δεν γνωρίζει σύνορα και μόνο μια συντονισμένη διακρατική δράση φαίνεται ικανή να περιορίσει την εξάπλωσή του. Από την άλλη πλευρά, το κινεζικό μοντέλο δεν μπορεί να είναι μια έγκυρη εναλλακτική λύση, από πολλές απόψεις. Η αντιμετώπιση της αντίδρασης, ο έλεγχος και η χειραγώγηση της δημόσιας πληροφόρησης μέσω των κρατικών μέσων μαζικής ενημέρωσης και η εκτεταμένη συλλογή δεδομένων των πολιτών για τον περιορισμό των μετακινήσεων είναι τυπικά εργαλεία ενός αυταρχικού καθεστώτος και συνεπάγονται την άρνηση των ατομικών ελευθεριών και δικαιωμάτων. Τα ακριβώς αντίθετα αποτελούν το βασικό θεμέλιο των ευρωπαϊκών κοινωνιών.
Εδώ έχουμε να αντιμετωπίσουμε ένα πολυδιάστατο φαινόμενο που περιλαμβάνει τουλάχιστον τρία στοιχεία: την πραγματική απάντηση στην κατάσταση έκτακτης ανάγκης για την υγεία, τη σωστή πληροφόρηση, και τον περιορισμό των οικονομικών και κοινωνικών συνεπειών.
Αρμοδιότητα σε θέματα Υγείας
Όσον αφορά την αντιμετώπιση έκτακτης ανάγκης, πρέπει να τονιστεί ότι τα κράτη μέλη έχουν αποκλειστική αρμοδιότητα όσον αφορά τον ορισμό των εθνικών πολιτικών στον τομέα της υγείας, συμπεριλαμβανομένης της οργάνωσης και της παροχής υπηρεσιών υγείας. Η Ένωση έχει μόνο ρόλο επικουρικό για την ολοκλήρωση των εθνικών πολιτικών, ο οποίος περιλαμβάνει την καταπολέμηση των λεγόμενων “μεγάλων πληγών” (βάσει του άρθρου 168 της Συνθήκης για τη Λειτουργία της Ευρωπαϊκής Ένωσης). Ξεκινώντας από αυτή τη νομική βάση, μια συντονισμένη δράση θα μπορούσε και θα έπρεπε να προωθηθεί από τις Βρυξέλλες και ιδιαίτερα από τους υπουργούς Υγείας των 27 κρατών μελών που συνέρχονται στο Συμβούλιο Απασχόλησης, Κοινωνικής Πολιτικής, Υγείας και Καταναλωτών (EPSCO).
Επιπλέον, η Συνθήκη της Λισαβόνας εισήγαγε τη λεγόμενη «ρήτρα αλληλεγγύης» (άρθρο 222 της Συνθήκης για τη Λειτουργία της Ευρωπαϊκής Ένωσης), σύμφωνα με την οποία η Ένωση και τα κράτη μέλη ενεργούν από κοινού εάν ένα από αυτά υπόκειται σε τρομοκρατική επίθεση ή είναι θύμα φυσικής ή ανθρωπογενούς καταστροφής. Αυτή η ρήτρα θα μπορούσε να ενεργοποιηθεί πχ από την Ιταλία μέσω μιας συμφραζόμενης κοινοποίησης προς την Ευρωπαϊκή Επιτροπή και την εκ περιτροπής Προεδρία της Ένωσης. Σε μια τετοια περιπτωση την πρωταρχική ευθύνη θα την ειχε η Επιτροπή και ο Ύπατος Εκπρόσωπος, οι οποίοι θα έπρεπε να παρεμβαίνουν προσδιορίζοντας τα καταλληλότερα εργαλεία για την αντιμετώπιση της κρίσης σε ευρωπαϊκό επίπεδο, μεταξύ άλλων μέσω του Ευρωπαϊκού Ταμείου Αλληλεγγύης. Από την άλλη πλευρά, ο μηχανισμός πολιτικής προστασίας της Ένωσης που ενεργοποίησε η Ιταλία στα τέλη Φεβρουαρίου για να ζητήσει από τα κράτη μέλη την προμήθεια προστατευτικών μασκών και ιατροτεχνολογικών προϊόντων δεν λειτούργησε . Όπως καταγγέλθηκε από τον ίδιο μόνιμο εκπρόσωπο της Ιταλίας στις Βρυξέλλες Maurizio Massari, καμία χώρα δεν απάντησε στην προσφυγή. Μόνο την Κυριακή έφθασαν τα νέα, θετικά μεν αλλά πολύ αργά, σχετικά με την απελευθέρωση προμηθειών μάσκας και άλλου ιατρικού υλικού από τη Γαλλία και τη Γερμανία, που ανακοινώθηκε από τον Επίτροπο για την Εσωτερική Αγορά Thierry Breton.
Επικοινωνιακό κομφούζιο
Και ερχόμαστε τώρα στο επίπεδο επικοινωνίας, το οποίο φαίνεται να αντικατοπτρίζει τη σύγχυση και τη μη συντονισμένη δράση σε ευρωπαϊκό επίπεδο. Η Ένωση θα μπορούσε να είχε ενεργήσει πολύ καλύτερα καθησυχάζοντας τους πολίτες της , επιδεικνύοντας αντανακλαστικά και αποδεικνύοντας στην πράξη τις φιλοδοξίες της «Ευρώπης που προστατεύει», όπως αναφέρεται στα στρατηγικά έγγραφα της ΕΕ και όπως προανήγγειλαν οι ευρωπαίοι ηγέτες. Ιδιαίτερα σε αυτές τις στιγμές κρίσης, όταν η κοινωνική ευθύνη των ατόμων μπορεί να κάνει τη διαφορά, είναι σημαντικό να μεταφέρουμε σαφή και μη αντιφατικά μηνύματα και ταυτόχρονα να κάνουμε αισθητή την παρουσία των θεσμών προκειμένου να ενισχύει την εμπιστοσύνη του πληθυσμού.
Οικονομικά και κοινωνικά μέτρα
Στη συνέχεια, υπάρχουν οι παρεμβάσεις που σχετίζονται με τις οικονομικές και κοινωνικές επιπτώσεις της έκτακτης ανάγκης. Τα μέτρα που επέβαλαν το πάγωμα της ελεύθερης κυκλοφορίας στην ενιαία αγορά και η παύση των εμπορικών και παραγωγικών δραστηριοτήτων σε ορισμένες ευρωπαϊκές χώρες, κινδυνεύουν να έχουν καταστροφικές συνέπειες για την ευρωπαϊκή οικονομία και απαιτούν ισχυρά υποστηρικτικά μέτρα. Τις τελευταίες ημέρες, τα νέα από τις Βρυξέλλες είναι ενθαρρυντικά , όπως το πράσινο φως για τα κράτη μέλη για όλες τις δαπάνες που απαιτούνται για παρεμβάσεις στην υγειονομική, κοινωνική, επαγγελματική και οικονομική υποστήριξη βάσει της ρήτρας για έκτακτα γεγονότα.
Πράσινο φως και για τις κρατικές ενισχύσεις για τις εταιρείες που αντιμετωπίζουν κρίσεις ρευστότητας και χρειάζονται επείγουσα υποστήριξη, όπως αυτές στον τομέα των αερομεταφορών και του τουρισμού. Τις ερχόμενες εβδομάδες, ένα δισεκατομμύριο του ευρωπαϊκού προϋπολογισμού θα χρησιμοποιηθεί για να εγγυηθεί το Ευρωπαϊκό Ταμείο Επενδύσεων, προκειμένου να παροτρύνει τις τράπεζες να παρέχουν ρευστότητα για τουλάχιστον 8 δισ. Ευρώ σε προβληματικές μικρομεσαίες επιχειρήσεις. Επίσης, αναμένεται επιτάχυνση για την καθιέρωση ενός ευρωπαϊκού συστήματος παροχών ανεργίας, τη χρήση 37 δισ. Ευρώ από το Ταμείο Συνοχής για την αντιμετώπιση της έκτακτης ανάγκης και της επέκτασης του Ευρωπαϊκού Ταμείου Αλληλεγγύης.
Αυτό το βήμα προς τα εμπρός, εξαιτίας και μιας αυστηρής διπλωματικής δράσης του Επιτρόπου Paolo Gentiloni, πρέπει σίγουρα να χαιρετιστεί, επίσης επειδή θα μπορούσε να αλλάξει ουσιαστικά το ευρωπαϊκό πρότυπο σε οικονομικά και οικονομικά θέματα σε μια κατεύθυνση που επιθυμούσε επανειλημμένα η Ιταλία και η Ελλάδα .
Αυτό που λείπει είναι τώρα ένα μεγάλο σχέδιο δημόσιων επενδύσεων που αφορά τον τομέα της υγείας, αλλά και όλους τους τομείς που θα επηρεαστούν περισσότερο από την κρίση, από την κοινωνική πρόνοια έως την υποδομή έως την εκπαίδευση. Εν ολίγοις, ελπίζουμε ότι αυτή η κατάσταση έκτακτης ανάγκης θα πείσει όλους για την ανάγκη να εξοπλιστεί η Ένωση με τα οικονομικά και πολιτικά μέσα που απαιτούνται για την αντιμετώπιση των οικονομικών και διαρθρωτικών προκλήσεων. Και αυτό θα πρέπει επίσης να αντικατοπτρίζεται στο μέγεθος και τις προτεραιότητες του επόμενου πολυετούς κύκλου προϋπολογισμού 2021-27.
Ο κορωναϊός θα έχει συνέπειες που κανείς δεν είναι ακόμη σε θέση να αξιολογήσει πλήρως, αλλά αυτό που η Ένωση δεν μπορεί να αντέξει είναι σίγουρα να την μετατρέψει σε μια ακόμα χαμένη ευκαιρία ώστε να κάνει τους πολίτες της να αισθάνονται την εγγύτητα και τη χρησιμότητα των θεσμικών οργάνων. Όχι στα λόγια αλλά στις πράξεις.
* O Στράτος Γεραγώτης είναι τ. Καθηγητής Ευρωπαϊκού Δικαίου και Πολιτικής στο Παν/μιο της Pavia της Ιταλίας
