Η τρέχουσα συζήτηση καθιστά σαφές ότι η τουρκική κυβέρνηση έχει τη δύναμη για να διαμορφώσει το κλίμα στην εσωτερική πολιτική και επιλέγει να καταφύγει σε διφορούμενες δηλώσεις για να διατηρήσει το ζήτημα ζεστό σε πολιτικό επίπεδο. Μακροπρόθεσμα, οι δηλώσεις των υψηλόβαθμων αξιωματούχων δείχνουν ότι το καθεστώς Μοντρέ θα ίσχυε ακόμη και μετά την κατασκευή του καναλιού, έως ότου διαμορφωθεί ένα καλύτερο.
του Έρολ Ούσερ*
Το 2011 ο Πρόεδρος Ρετζέπ Ταγίπ Ερντογάν παρουσίασε ένα «τρελό εγχείρημα», το «Canal İstanbul». Πρόκειται για ένα νέο πέρασμα προς τη Μαύρη Θάλασσα παράλληλα με τον Βόσπορο. Στις 7 Απριλίου, ο Ερντογάν ανακοίνωσε ότι οι προετοιμασίες για τη διαδικασία υποβολής προσφορών ήταν έτοιμες και το πρωτοποριακό γεγονός θα πραγματοποιηθεί το καλοκαίρι του 2021. Υποστηρίζεται ότι οι επενδυτές από την Κίνα ενδιαφέρονται για το έργο. Ωστόσο, ένα τέτοιο έργο πολλών δισεκατομμυρίων δολαρίων έχει αμφισβητούμενο χαρακτήρα. Πέρα από τις οικονομικές και οικολογικές επιπτώσεις του, όπως στην πρόσφατη περίπτωση της δήλωσης 104 ναυάρχων, ορισμένες ομάδες ισχυρίζονται ότι το κανάλι έχει τη δυνατότητα να υπονομεύσει τη Συνθήκη του Μοντρέ. Ως εκ τούτου, το έργο αποκτά πολιτικές προεκτάσεις.
Γιατί η Συνθήκη του Μοντρέ επιστρέφει στην ημερήσια διάταξη;
Εν έτει 1936, εγκρίνεται η Συνθήκη του Μοντρέ από τους υπογράφοντες της Συνθήκης της Λωζάνης, εκτός από την Ιταλία. Θεωρείται ένας από τους κύριους πυλώνες της κυριαρχίας της Τουρκικής Δημοκρατίας μαζί με τη Συνθήκη της Λωζάνης. Έπαιξε επίσης ρόλο στον καθορισμό της θέσης της Τουρκίας εντός του ΝΑΤΟ σε μια διχασμένη παγκόσμια τάξη μετά τη λήξη του Β’ Παγκοσμίου Πολέμου. Η Τουρκία αποφάσισε να συσπειρωθεί με τη Δύση, όταν ο Σοβιετικός υπουργός Εξωτερικών Vyacheslav Molotov ζήτησε αλλαγή στο καθεστώς του Μοντρέ, μαζί με ορισμένες εδαφικές αξιώσεις, από τον Πρέσβη Selim Sarper τον Ιούνιο του 1945.
Μετά την ανακοίνωση του Ερντογάν για το «Canal Istanbul» το 2011 ξεκίνησε μια νέα συζήτηση στην Τουρκία, συμπεριλαμβανομένης της τύχης της Σύμβασης του Μοντρέ. Προϊόντος του χρόνου, το σχέδιο αυτό είχε χάσει την ορμή του, λόγω των δραματικών πολιτικών εξελίξεων στην τουρκική πολιτική από το 2013. Ωστόσο, το Κόμμα της Δικαιοσύνης και της Ανάπτυξης (JDP) το επανέφερε στο προσκήνιο κατά τη διάρκεια των εκλογών του 2019 στο πλαίσιο της εκστρατείας του. Όμως, λόγω της απώλειας του δήμου της Κωνσταντινούπολης από τον υποψήφιο της Nation Alliance και, στη συνέχεια, του ξέσπασματος της πανδημίας, υποχώρησε στην ατζέντα.
Στις 20 Μαρτίου, η απόσυρση της Τουρκίας από τη Συνθήκη της Κωνσταντινούπολης με προεδρικό διάταγμα (Σύμβαση του Συμβουλίου της Ευρώπης για την πρόληψη και την καταπολέμηση της βίας κατά των γυναικών και της ενδοοικογενειακής βίας) πυροδότησε μια νέα συζήτηση σχετικά με τη δικαστική αρχή του προέδρου και τον ρόλο του κοινοβουλίου σε δημόσιο επίπεδο. Σύμφωνα με αυτές τις συζητήσεις, ο αρθρογράφος της«Haberturk», Muharrem Sarıkaya, έκανε μια σύγκριση με την απόφαση απόσυρσης και ρώτησε τον Πρόεδρο της Μεγάλης Εθνοσυνέλευσηςεάν είναι δυνατόν να αποσυρθεί από άλλες συνθήκες, συμπεριλαμβανομένης της Συνθήκης του Μοντρέ. Ο Mustafa Şentop απάντησε ότι από τεχνικής απόψεως ήταν δυνατό, αλλά όχι πιθανό. Εκείνες τις μέρες, η κυβέρνηση εκμεταλλεύτηκε το μπλοκάρισμα του καναλιού του Σουέζ από ένα πλοίο και επανέφερε το σχέδιο του καναλιού στο τραπέζι. Οι εξελίξεις στην περιοχή της Ουκρανίας Donbas και η απόφαση των ΗΠΑ να στείλουν τα πολεμικά πλοία στη Μαύρη Θάλασσα συνέβαλαν στην περαιτέρω αντιπαράθεση στην πολιτική αρένα.
Τι σημαίνει το καθεστώς Μοντρέ;
Όταν η Τουρκία υπέγραψε τη Συνθήκη της Λωζάνης, τα Στενά αποστρατικοποιήθηκαν και ιδρύθηκε μια διεθνής επιτροπή για τη διαχείριση των αποσπάσεων από τα στενά. Λαμβάνοντας υπόψη το ρευστό πολιτικό περιβάλλον στην παγκόσμια πολιτική σκηνή κατά τη δεκαετία του 1930, η Τουρκία δήλωσε ότι χρήζει αλλαγής το καθεστώς και στρατιωτικοποίησης των Στενών με τις εθνικές δυνάμεις της. Οι υπογράφοντες, συμπεριλαμβανομένης της Σοβιετικής Ένωσης, αποδέχτηκαν την πρόταση της Τουρκίας και υπέγραψαν τη Σύμβαση του Μοντρέ. Σύμφωνα με αυτήν τη συμφωνία, τα πολιτικά πλοία είναι ελεύθερα να διέρχονται από τα Στενά βάσει ορισμένων κανονισμών, αλλά υπάρχουν περιορισμοί σε ό,τι αφορά τα στρατιωτικά. Για παράδειγμα, η είσοδος στρατιωτικών πλοίων των μη παρευξείνιων κρατών πραγματοποιείται υπό κάποιους όρους εκτοπίσματος και χρόνου. Επίσης, δεν επιτρέπεται η διέλευση αερομεταφορών, ενώ οι υποβρύχιες δυνάμεις της Μαύρης Θάλασσας θα διέρχονται από τα Στενά κατά τη διάρκεια της ημέρας στην επιφάνεια και μεμονωμένα. Επιπλέον, υπάρχει υποχρέωση τόσο για τα μη παρευξείνια κράτη(15 ημέρες) όσο και για τα παρευξείνια (8 ημέρες) να ενημερώσουν τις τουρκικές αρχές πριν διέλθουν τα Στενά.
Αυτοί οι όροι δίνουν το πάνω χέρι στην Άγκυρα, συμβάλλοντας παράλληλα στη σταθερότητα και την προβλεψιμότητα στην περιοχή της Μαύρης Θάλασσας. Αυτό παρατηρήθηκε στον πόλεμο της Γεωργίας το 2008, όταν η Τουρκία απαγόρευσε τη διέλευση των αμερικανικών πλοίων μέσω των Στενών καθώς δεν πληρούσαν τους περιορισμούς περί χωρητικότητας. Ωστόσο, υπάρχουν ισχυρισμοί ότι το καθεστώς θα μπορούσε να υπονομευθεί με την κατασκευή ενός νέου καναλιού στην Κωνσταντινούπολη. Για παράδειγμα, το 2019 ο πρεσβευτής ε.α., Mithat Rende, υποστηρίζε σε συνέντευξή του ότι μετά την κατασκευή του καναλιού κάποιοι μπορεί να ισχυρίζονται ότι οι συνθήκες έχουν αλλάξει και θα πρέπει να τεθεί υπό νέα διαπραγμάτευση η Συνθήκη του Μοντρέ.
Αξίζει εδώ να επισημάνουμε ότι η Συνθήκη του Μοντρέ ρυθμίζει τη διέλευση από τα Στενά ως πακέτο. Στο έγγραφο, «Στενά» αναφέρονται τα Δαρδανέλες, ο Βόσπορος και η Θάλασσα του Μαρμαρά. Επιπλέον, ρυθμίζει την είσοδο στον Εύξεινο Πόντο ως προς το χρόνο παραμονής και τη χωρητικότητα. Από την άποψη αυτή, οι ειδικοί υποστηρίζουν ότι η κατασκευή ενός καναλιού δεν αλλάζει το καθεστώς της Συνθήκης. Σε συνέντευξή του στο Rossiya 24, ο Ρώσος πρέσβης στην Άγκυρα, Aleksey Yerhov, εξέφρασε την άποψή του βασιζόμενος στο προαναφερόμενο επιχείρημα.
Ποια είναι η τρέχουσα συζήτηση στην Τουρκία;
Ο Πρόεδρος Ερντογάν δηλώνει ότι η Τουρκία θα έχει πλήρη κυριαρχία στο κανάλι. Στις 5 Απριλίου, ανέφερε επίσης: «Επί του παρόντος δεν έχουμε καμία προσπάθεια ούτε πρόθεση να αποχωρήσουμε από τη Συνθήκη του Μοντρέ», αλλά πρόσθεσε «η κυβέρνησή του δεν θα δίσταζε στο μέλλον να επανεξετάσει τυχόν συμφωνίες για να πάρει μια καλύτερη συμφωνία για την Τουρκία».
Πρώην μέλος του Κοινοβουλίου και πρέσβης ε.α., ο Şükrü Elekdağ δήλωσε σε συνέντευξη ότι, οποιαδήποτε αλλαγή στη Συνθήκη έχει τη δυνατότητα να φέρει κανονισμούς παράλληλα με τη Σύμβαση των Ηνωμένων Εθνών για το Δίκαιο της Θάλασσας (UNCLOS), η οποία θα αφαιρούσε τους τρέχοντες περιορισμούς και θα επέτρεπε περάσματα διέλευσης στρατιωτικών πλοίων μέσω των Στενών. Αναφέρει ότι μια τέτοια αλλαγή θα υπονόμευε την ασφάλεια της Τουρκίας. Από αυτή την άποψη, η λογική λέει ότι η Τουρκία θα μπορεί να διατηρήσει το σημερινό status quo ακόμη και μετά την κατασκευή του καναλιού.
Αναλογιζόμενοι τα μεγάλα έργα της κυβέρνησης τις τελευταίες δύο δεκαετίες, το έργο του καναλιού είναι μια άλλη επένδυση πολλών δισεκατομμυρίων δολαρίων στην περιοχή του Μαρμαρά. Η κυβέρνηση έχει αναλάβει τόσα πολλά έργα τύπου «Κατασκευή, εκμετάλλευση, εξώνηση» με κρατικές εγγυήσεις, μεταξύ των οποίων είναι καιτο έργο του αεροδρομίου της Κωνσταντινούπολης, αξίας 30 δισεκατομμυρίων ευρώ. Αναμένεται να χτίσει μια νέα πόλη γύρω από το κανάλι με πληθυσμό που θα ξεπερνά το ένα εκατομμύριο ανθρώπους. Ένα τέτοιο έργο συγκρίνεται με ένα πακέτο υποδομής 2,3 τρισεκατομμυρίων δολαρίων για την τόνωση της οικονομίας στις ΗΠΑ. Θα δημιουργήσει μια νέα επενδυτική ζώνη για τον κατασκευαστικό τομέα της Τουρκίας, ο οποίος διαδραμάτισε τον ρόλο της ατμομηχανής για την οικονομία από το 2000 και υποστηρίχθηκε από τις κυβερνήσεις του JDP. Επιπλέον, η κυβέρνηση αναμένει ετήσιο εισόδημα μεταξύ 2-8 δισεκατομμυρίων δολαρίων από τις διελεύσεις πλοίων από το κανάλι. Ο Ερντογάν δήλωσε ότι η μέγιστη χωρητικότητα που μπορεί να χειριστεί ο Βόσπορος είναι 25.000 πλοία ετησίως. Υποστηρίζει λοιπόν ότι το κανάλι θα συμβάλει στην ασφάλεια της ιστορικής χερσονήσου. Ο Τούρκος υπουργός Εξωτερικών, Mevlüt Çavuşoğlu,παραπέμπειστα προηγούμενα ατυχήματα στο Βόσπορο και αναφέρει ότι ορισμένα εμπορικά πλοία που δεν μπορούν να περάσουν από το Βόσπορο, για τεχνικούς ή άλλους λόγους, όπως τα δεξαμενόπλοια LPG, μπορούν να χρησιμοποιήσουν το «Canal Istanbul».
Τα αντεπιχειρήματα της αντιπολίτευσης έγκεινται στο ότι η Συνθήκη του Μοντρέ επιτρέπει την ελεύθερη διέλευση σε εμπορικά πλοία και η Τουρκία δεν έχει καμία δικαιοδοσία να υποχρεώσει τη χρήση εναλλακτικής διαδρομής. Επιπλέον, το ετήσιο εισόδημα του κράτους από τις διελεύσεις από τα Στενά είναι περίπου 150 εκατομμύρια δολάρια, και λαμβάνοντας υπόψη το λειτουργικό κόστος και τις πιθανές περιορισμένεςδιελεύσεις, ένα τέτοιο κανάλι δεν θα ήταν εφικτό για ένα έργο που εκτιμάται ότι κοστίζει 10-20 δισεκατομμύρια δολάρια λαμβάνοντας υπόψη τη μείωση της κυκλοφορίας. Η αντιπολίτευση ισχυρίζεται ότι σε ένα τέτοιο σενάριο, το έργο θα χρηματοδοτηθεί από Τούρκους φορολογούμενους αντί να δημιουργεί εισόδημα για το Τουρκικό Υπουργείο Οικονομικών.
Συμπέρασμα
Μακροπρόθεσμα, η Μαύρη Θάλασσα έχει τη δυνατότητα να μετατραπεί σε μια πιο ανταγωνιστική οικονομική ζώνη. Από αυτή την άποψη, μια τέτοια εναλλακτική λύση μπορεί να είναι πλεονέκτημα και ορισμένες εταιρείες θα προτιμούσαν να καταβάλουν ένα αντίτιμο για να φτάσουν στους προορισμούς τους νωρίτερα. Έτσι, από οικονομική άποψη, το πρόβλημα είναι ο υπολογισμός του σημείου διέλευσης και η πιθανή επιβάρυνση για τους Τούρκους φορολογούμενους. Ωστόσο, η ανάπτυξη ενός τέτοιου έργου δεν θα περιοριστεί με το πέρασμα και το πιθανό αντίτιμο γύρω από το κανάλι το καθιστά πιο ελκυστικό για τους επενδυτές.
Από πολιτική άποψη, το status quo εξυπηρετεί τα συμφέροντα τόσο της Τουρκίας όσο και των παρευξείνιων κρατών. Τόσο ο Πρόεδρος Βλαντιμίρ Πούτιν όσο και ο Πρόεδρος Ερντογάν συμφώνησαν σε αυτό στην τελευταία τηλεφωνική συνομιλία τους στις 9 Απριλίου. Επιπλέον, το καθεστώς του Μοντρέ αποτελεί πρακτικά μια νομική βάση για την Τουρκία να αποφύγει οποιαδήποτε σύγκρουση με μεγάλες δυνάμεις, διατηρώντας παράλληλα την ασφάλεια και την κυριαρχία της στα Στενά. Ωστόσο, η τρέχουσα συζήτηση καθιστά σαφές ότι η τουρκική κυβέρνηση έχει τη δύναμη για να διαμορφώσει το κλίμα στην εσωτερική πολιτική και επιλέγει να καταφύγει σε διφορούμενες δηλώσεις για να διατηρήσει το ζήτημα ζεστό σε πολιτικό επίπεδο. Μακροπρόθεσμα, οι δηλώσεις των υψηλόβαθμων αξιωματούχων δείχνουν ότι το καθεστώς Μοντρέ θα ίσχυε ακόμη και μετά την κατασκευή του καναλιού, έως ότου διαμορφωθεί ένα καλύτερο.
*O Έρολ Ούσερ (Erol User) είναι πρόεδρος και CEO της USER HOLDİNG. Επιχειρηματίας και φιλάνθρωπος, πρόκειται έναν από τους καινοτόμους παίκτες της επιχειρηματικής τουρκικής σκηνής. Η USER HOLDİNG είναι επενδυτική τραπεζική εταιρεία που προσφέρει συμβουλευτικές υπηρεσίες τόσο σε τουρκικές όσο και διεθνείς εταιρείες.
