Η κυκλοφορία της «Ιθάκης» του Αλέξη Τσίπρα, επανέφερε στο επίκεντρο της δημόσιας συζήτησης ένα παλιό αλλά πάντα φορτισμένο ερώτημα: πόσο αληθινός υπήρξε ο πρώην πρωθυπουργός στις δημόσιες τοποθετήσεις και στις πολιτικές επιλογές του;
Γιατί, παρότι το βιβλίο παρουσιάζεται από τον ίδιο ως «ειλικρινής αναδρομή» στα κρίσιμα χρόνια 2015-2019, μεγάλο μέρος του πολιτικού κόσμου –και αρκετοί πρώην συνεργάτες του– θεωρούν ότι περιέχει σημαντικές ανακρίβειες, παραλείψεις και αναδιατυπώσεις γεγονότων.
Έτσι, πολιτικοί αναλυτές και σχολιαστές κάνουν λόγο για «σχολή πολιτικού ψεύδους», στην οποία ο Α. Τσίπρας εμφανίζεται, κατά τους επικριτές, ως «πρύτανης». Η φράση είναι σκληρή, ίσως και υπερβολική, αλλά καταγράφει τη διάχυτη εντύπωση ότι ο πρώην πρωθυπουργός αναδιαμορφώνει την πολιτική μνήμη με τρόπο που ευνοεί τον ίδιο και απαλλάσσει την ηγεσία της περιόδου εκείνης από τις πιο σημαντικές ευθύνες της.
Η πιο συχνή κατηγορία αφορά τη θεμελιώδη αντίφαση ανάμεσα στις προεκλογικές δεσμεύσεις του ΣΥΡΙΖΑ και στην κυβερνητική πρακτική. Πριν το 2015, ο Αλέξης Τσίπρας υποστήριζε πως τα μνημόνια «θα καταργηθούν με έναν νόμο και ένα άρθρο», ενώ το Πρόγραμμα της Θεσσαλονίκης παρουσιαζόταν ως η «μη διαπραγματεύσιμη» πλατφόρμα εξόδου από τη λιτότητα. Η κορύφωση αυτής της στρατηγικής ήταν το δημοψήφισμα του 2015, στο οποίο η κοινωνία ψήφισε ένα καθαρό «Όχι» στους όρους των δανειστών. Ωστόσο, λίγες ημέρες μετά, η κυβέρνηση Α. Τσίπρα υπέγραψε ένα νέο, ακόμη πιο σκληρό μνημόνιο.
Για πολλούς αναλυτές αυτή δεν ήταν απλώς πολιτική στροφή, αλλά μια από τις πιο εντυπωσιακές ανακολουθίες της μεταπολίτευσης. Στο βιβλίο του ο ίδιος παρουσιάζει αυτή τη μετάβαση ως «αναγκαίο ρεαλισμό» και αποτέλεσμα ακραίων πιέσεων. Όμως οι επικριτές βλέπουν αντίφαση, και μάλιστα βαθιά: υποστηρίζουν ότι η δέσμευση περί «ρήξης» δεν συνοδεύτηκε ποτέ από πραγματικό σχέδιο και ότι η υπογραφή του μνημονίου επιχειρείται τώρα να παρουσιαστεί ως «ηρωική επιλογή».
Ένα ακόμη από τα πιο πολυσυζητημένα στοιχεία της «Ιθάκης» είναι η εικόνα που σκιαγραφείται για πρώην υπουργούς, συνεργάτες και στελέχη του ΣΥΡΙΖΑ. Ο Παύλος Πολάκης, ο Γιάνης Βαρουφάκης, ο Ευκλείδης Τσακαλώτος, πρόσωπα πρώτης γραμμής, αλλά και άλλοι που ήταν κοντά στο «περιβάλλον» Τσίπρα, περιγράφονται ως παράγοντες που λειτουργούσαν αυθαίρετα ή που ουσιαστικά έθεσαν σε κίνδυνο τη συνοχή της κυβέρνησης.
Οι αντιδράσεις υπήρξαν έντονες. Πρώην συνεργάτες μίλησαν για «ανακρίβειες», «διαστρεβλώσεις», ακόμη και για «συκοφαντίες». Η εικόνα που προκύπτει, σύμφωνα με πολιτικούς σχολιαστές, είναι ότι ο Α. Τσίπρας επιχειρεί να μεταφέρει την ευθύνη κρίσιμων αποφάσεων σε «απείθαρχους υπουργούς», αποφεύγοντας να αναλάβει πλήρως το βάρος των γεγονότων.
Για τους επικριτές του, πρόκειται για μια από τις πιο χαρακτηριστικές αντιφάσεις: ηγέτης που ήταν για χρόνια αδιαμφισβήτητος εμφανίζεται τώρα ως «θύμα» συνεργατών τους οποίους ο ίδιος είχε επιλέξει.
Ένα άλλο σημείο έντονης αντιπαράθεσης είναι η περιγραφή του λεγόμενου «παράλληλου συστήματος πληρωμών» του 2015. Στο βιβλίο αυτή η ιδέα παρουσιάζεται ως ένα «τεχνικό σχέδιο» που δεν είχε ποτέ σοβαρή πιθανότητα εφαρμογής. Ωστόσο, στελέχη της τότε κυβέρνησης επιμένουν ότι το σχέδιο ήταν απολύτως γνωστό στον Τσίπρα, είχε εγκριθεί από τον ίδιο και αποτελούσε πραγματική επιλογή σε περίπτωση ρήξης με τους θεσμούς.
Οι αναλυτές που τον επικρίνουν θεωρούν ότι αυτή η υποβάθμιση του ρόλου του στο σχέδιο αποτελεί προσπάθεια «ξεπλύματος» της ευθύνης για τις δραματικές στιγμές εκείνης της περιόδου.
Στις κριτικές για την «Ιθάκη» εντοπίζονται και πολλά μικρότερα αλλά ενδεικτικά λάθη: γεωγραφικές αστοχίες, λανθασμένες αναφορές σε γεγονότα ή χρονολογίες, παραλείψεις που αλλάζουν το πλαίσιο γεγονότων. Αν και αυτά τα λάθη μπορεί να είναι αποτέλεσμα επιμέλειας και όχι πρόθεσης, ενισχύουν την εικόνα ενός βιβλίου που επιχειρεί να ανασυνθέσει την ιστορία.
Ίσως η πιο ηχηρή κατηγορία είναι πως το βιβλίο δεν περιλαμβάνει ουσιαστική αυτοκριτική. Ακόμη και για γεγονότα που έχουν χαρακτηριστεί από πολλούς ως στρατηγικά λάθη, όπως η διαχείριση του δημοψηφίσματος, η επιλογή υπουργών, η καθυστέρηση στη διαπραγμάτευση ή οι συγκρούσεις στο εσωτερικό του κόμματος, η «Ιθάκη» δεν περιλαμβάνει ξεκάθαρη αναγνώριση λαθών.
Αντίθετα, η αφήγηση επικεντρώνεται συχνά στις πιέσεις, στις δυσκολίες, στις αστοχίες άλλων στελεχών, στις συζητήσεις και στα κουτσομπολιά. Αυτό, σύμφωνα με τους επικριτές, δημιουργεί την εντύπωση ότι ο Τσίπρας επιχειρεί να διαφυλάξει το προσωπικό του προφίλ εν όψει πιθανής πολιτικής επαναδραστηριοποίησης.
Φταίνε οι άλλοι...
Η δημοσιογραφική ανάλυση πολλών μέσων συγκλίνει σε ένα συμπέρασμα: η «Ιθάκη» δεν είναι απλώς ένα βιβλίο με αναμνήσεις. Είναι προσπάθεια πολιτικής ανασύνταξης. Ο Α. Τσίπρας εμφανίζεται σταθερός, αποφασιστικός, παρεξηγημένος, ενώ οι άλλοι –οι υπουργοί, τα στελέχη, οι εταίροι– παρουσιάζονται ως οι κύριοι υπεύθυνοι των προβλημάτων.
Το αν ο Αλέξης Τσίπρας είναι πράγματι «πρύτανης στη σχολή του ψεύδους», όπως τον χαρακτηρίζουν ορισμένοι, θα το κρίνει ο αναγνώστης και όχι οι τίτλοι των άρθρων. Είναι όμως αδιαμφισβήτητο ότι η «Ιθάκη» άνοιξε έναν μεγάλο και απαραίτητο δημόσιο διάλογο για το ποιος γράφει την ιστορία και με ποια πρόθεση.
Κύκλοι από το περιβάλλον Τσίπρα, εν όψει της σημερινής παρουσίασης του βιβλίου στο θέατρο «Παλλάς» κάνουν λόγο για «ομιλία-ορόσημο με το βλέμμα στο αύριο» μέσω της οποία ο πρώην πρωθυπουργός θα ανοίξει για τα καλά μέτωπο με τον σημερινό.
Πάντως, είτε πρόκειται για πολιτική άμυνα, είτε για διαχείριση της υστεροφημίας, είτε για μια πραγματική προσπάθεια επεξήγησης δύσκολων γεγονότων, το μόνο βέβαιο είναι ότι η δημόσια εικόνα του Α. Τσίπρα θα συνεχίσει να προκαλεί ισχυρές αντιδράσεις, καθώς η «Ιθάκη» αντί να κλείσει τον κύκλο της συζήτησης για το παρελθόν, μάλλον τον άνοιξε ξανά.
