Θυμάμαι εκείνη τη μέρα που διάβασα πρώτη φορά τον όρο «συνολική άμυνα» και δεν ήταν στρατιωτική άσκηση, ούτε κάποιο κρυφό έγγραφο, ήταν μια απλή ανακοίνωση, μα έβγαζε έναν αέρα αλλαγής. Ένιωθα πως κάτι μετατοπιζόταν στο κέντρο βάρους του ΝΑΤΟ, σαν να άνοιγε μια καινούργια σελίδα. Δεν μιλούσαμε πια μόνο για στρατούς και τανκς, αλλά για δίκτυα ηλεκτρικού, καλώδια οπτικών ινών, νοσοκομεία, ακόμα και για τα τρόφιμα στα ράφια. Όλα μέσα στο παιχνίδι της άμυνας.
Η Ευρώπη, κουρασμένη από κρίσεις - οικονομικές, υγειονομικές, ενεργειακές - ξαφνικά βρέθηκε μπροστά σε ένα νέο αφήγημα: ότι η ασφάλεια δεν είναι στρατόπεδα στα σύνορα αλλά η ίδια η καθημερινότητα. Αν το ρεύμα κοπεί, αν τα καράβια σταματήσουν να φτάνουν, αν οι δορυφόροι σβήσουν, τότε ο εχθρός έχει ήδη μπει μέσα. Και το ΝΑΤΟ, με όλη τη βαριά του ιστορία, θέλει τώρα να δείξει πως βλέπει τον κόσμο αλλιώς.
Δεν είναι όμως όλα ρόδινα. Το πρώτο που ακούγεται είναι το κόστος. Μια γέφυρα ανθεκτική σε επιθέσεις, ένα εργοστάσιο με εναλλακτικές γραμμές τροφοδοσίας, μια βάση δεδομένων θωρακισμένη απέναντι σε κυβερνοεπιθέσεις. Αυτά δεν είναι απλές επενδύσεις, είναι βουνά από λεφτά. Και οι κοινωνίες, ειδικά στον Νότο, έχουν ακόμη νωπές τις πληγές από την λιτότητα. Θα δεχτούν εύκολα νέους λογαριασμούς στο όνομα της «ανθεκτικότητας»;
Από την άλλη, υπάρχει η γοητεία της τεχνολογίας. Η Ευρώπη θέλει να τρέξει μαζί με τις ΗΠΑ στην κούρσα για την τεχνητή νοημοσύνη, για τα κβαντικά συστήματα, για τη βιοτεχνολογία. Είναι σαν να μας λένε: «Αν δεν επενδύσουμε εμείς, θα το κάνει η Κίνα, θα το κάνει η Ρωσία». Έτσι, η άμυνα μπλέκεται με την καινοτομία, και η καινοτομία με τις αγορές. Και πάλι όμως μένει το ερώτημα: πού τελειώνει η προστασία και πού αρχίζει η κούρσα εξοπλισμών;
Η Ρωσία, φυσικά, βλέπει τη «συνολική άμυνα» σαν περαιτέρω περικύκλωση. Στα μάτια της Μόσχας δεν είναι σχέδιο ανθεκτικότητας αλλά ένα ακόμη βήμα στρατιωτικοποίησης της Δύσης. Γι’ αυτό και η ρητορική της γίνεται πιο αιχμηρή, γι’ αυτό και οι ασκήσεις στο Καλίνινγκραντ ή στη Μαύρη Θάλασσα αποκτούν πιο επιθετικό τόνο. Είναι ένας καθρέφτης: ό,τι χτίζει η μία πλευρά ως άμυνα, η άλλη το βλέπει ως απειλή.
Κι εδώ ακριβώς είναι το λεπτό σημείο. Η «συνολική άμυνα» θέλει να ενώσει στρατούς, εταιρείες, ερευνητικά κέντρα, κοινωνίες. Μα ποιος θα κρατάει τα κλειδιά; Το κράτος, οι πολυεθνικές, οι συμμαχίες; Μιλάμε για μια άμυνα που φτάνει ως το σπίτι μας, ως το κινητό μας τηλέφωνο. Και αν φτάσει εκεί, δεν είναι μόνο άμυνα, είναι και έλεγχος.
Ωστόσο, δεν μπορώ να παραβλέψω ότι η εποχή άλλαξε. Ούτε οι πανδημίες, ούτε οι ενεργειακοί εκβιασμοί, ούτε οι επιθέσεις στον κυβερνοχώρο ήταν θεωρητικά σενάρια...τα ζήσαμε όλα. Άλλωστε, λίγα χρόνια πριν, γεμίσαμε μπαλκόνια με κεράκια γιατί κόπηκε το ρεύμα σε μισή πόλη, πιο μετά, αδειάσαμε ράφια στα σούπερ μάρκετ φοβούμενοι ότι θα λείψει το αλεύρι. Δεν χρειάζεται πυρηνική βόμβα για να νιώσεις ανασφάλεια, αρκεί μια αλυσίδα που σπάει στο πιο αδύναμο κρίκο.
Έτσι, όσο κι αν ακούγεται βαρύγδουπο, η συνολική άμυνα είναι ίσως το μόνο ρεαλιστικό πλαίσιο. Μας αναγκάζει να δούμε ότι η ασφάλεια είναι ταυτόχρονα στρατός, δίκτυα, κοινωνία. Το δύσκολο είναι να βρεθεί η ισορροπία: να μην γίνει άλλοθι για ανεξέλεγκτες δαπάνες ή για νέες εντάσεις με τη Ρωσία, να μην μετατραπεί σε εργαλείο επιτήρησης των ίδιων των πολιτών.
Το μέλλον θα δείξει αν αυτό το μοντέλο είναι πράγματι σωσίβιο ή απλώς μια νέα, ακριβή λέξη στο λεξιλόγιο των στρατηγών. Προς το παρόν, ξέρω μονάχα ότι εκείνη τη μέρα που πρωτοδιάβασα για τη «συνολική άμυνα» κατάλαβα κάτι απλό: ότι η ασφάλεια δεν είναι πια ένα φυλάκιο στα σύνορα, αλλά το αν θα έχουμε φως, ζέστη και μια στοιχειώδη σιγουριά αύριο το πρωί.
