Στο πλαίσιο της ελεύθερης διακίνησης , της ασφάλειας και της δικαιοσύνης στην ΕΕ, έχει επιτευχθεί υψηλός βαθμός ασφάλειας δικαίου και αποτελεσματικότητας για τις διασυνοριακές νομικές σχέσεις με τους κανονισμούς της ΕΕ όσο αναφορά το ιδιωτικό διεθνές δίκαιο.
Γράφει ο Στράτος Γεραγώτης
Στις σχέσεις μεταξύ του Ηνωμένου Βασιλείου (UK) και των υπολοίπων κρατών μελών, το επίτευγμα αυτό διακυβεύεται όταν η Brexit τεθεί σε ισχύ στα τέλη Οκτωβρίου 2019. Επομένως, είναι αναγκαίο να καθοριστούν οι συνέπειες που πρέπει να αναμένουν τα ευρωπαϊκά δικαστήρια, οι πολίτες και οι επιχειρήσεις σχετικά με τους όρους της διεθνούς δικαιοδοσίας των δικαστηρίων και της αναγνώρισης και εκτέλεσης των αποφάσεων, καθώς και όσον αφορά τη σύγκρουση νόμων.
Διεθνής δικαιοδοσία των δικαστηρίων , αναγνώριση και εκτέλεση αποφάσεων
Εστιάζοντας πρώτα στις διεθνείς διαδικαστικές πτυχές σε σχέση με το Ηνωμένο Βασίλειο, πρέπει να εξεταστεί η μελλοντική εφαρμογή του καθεστώτος των Βρυξελλών. Η Ευρώπη πρέπει να γνωρίζει εάν τα δικαστήρια της θα συνεχίσουν να εφαρμόζουν τους κανονισμούς των Βρυξελλών ή εάν η σύμβαση των Βρυξελλών του 1968 [1], η οποία είναι ο προκάτοχος του Κανονισμού, καθώς και άλλα νομικά μέσα θα καλύψουν τα κενά που θα προκύψουν. Εξάλλου, το καθεστώς του Lugano θα μπορούσε εν μέρει να χρησιμεύσει ως εναλλακτική λύση, όπως και η σύμβαση της Χάγης του 2005 για τις συμφωνίες περί της επιλογής δικαστηρίου.
Το “καθεστώς των Βρυξελλών”
Για αστικές και εμπορικές υποθέσεις, η διεθνής δικαιοδοσία των δικαστηρίων καθώς και η αναγνώριση και εκτέλεση αποφάσεων διέπονται από τον κανονισμό “Βρυξέλλες Ι” (Αναδιατύπωση) . Αξίζει να υπενθυμίσουμε ότι η βρετανική συμμετοχή σε αυτόν και στους άλλους κανονισμούς του καθεστώτος των Βρυξελλών δεν προέκυψε αναπόφευκτα ή ακούσια. Αντιθέτως, το Ηνωμένο Βασίλειο απολαμβάνει την προνομιακή θέση να αποφασίζει για κάθε Κανονισμό, αν επιθυμεί ή όχι να συμμετάσχει . Σχεδόν κάθε φορά το ΗΒ συμμετάσχει.
Καθώς το Brexit φαίνεται να επιτελείται χωρίς καμία συμφωνία , από την άποψη αυτή, ο κανονισμός Βρυξέλλες Ι (Αναδιατύπωση) θα παύσει να εφαρμόζεται στο Ηνωμένο Βασίλειο, όπως και ολόκληρο το ευρωπαϊκό κεκτημένο ( aquis communautaire) . Αυτό είναι ιδιαίτερα σημαντικό για την αναγνώριση και επιβολή των ευρωπαϊκών αποφάσεων στο Ηνωμένο Βασίλειο. Όσο αναφορά δε την αναγνώριση και την εκτέλεση των βρετανικών αποφάσεων στην Ευρώπη, ο Κανονισμός δεν μπορεί να εφαρμοστεί διότι εφαρμόζεται μόνο ως προς την εκτέλεση και την αναγνώριση δικαστικών αποφάσεων άλλων κρατών μελών . Το προκύπτον κενό θα καλυφθεί από τα αντίστοιχα εγχώρια (αυτόνομα) καθεστώτα ιδιωτικού διεθνούς δικαίου στα 13 “νεότερα” κράτη της Ανατολικής Ευρώπης που δεν έχουν προσχωρήσει στη Σύμβαση των Βρυξελλών του 1968. Όσον αφορά τα 14 «παλαιά» κράτη μέλη, όπως η Ιταλία, η Γαλλία και η Γερμανία, η κατάσταση είναι πιο σύνθετη, διότι υπάρχει μια συζήτηση για το εάν θα έπρεπε να εφαρμόσουν εκ νέου την παρωχημένη σύμβαση του 1968 σε σχέση με το Ηνωμένο Βασίλειο.
Η Σύμβαση του 1968 είχε αρχικά συναφθεί από τα έξι ιδρυτικά κράτη μέλη της Ευρωπαϊκής Οικονομικής Κοινότητας (ΕΟΚ), ενώ το Ηνωμένο Βασίλειο προσχώρησε αργότερα. Παρόλο που η Σύμβαση θα μπορούσε να θεωρηθεί ότι αντικαταστάθηκε πλήρως και μόνιμα από τον Κανονισμό μεταξύ των κρατών μελών , η αντίθετη άποψη είναι πιο πειστική: η Σύμβαση έχει αντικατασταθεί από τον Κανονισμό . Πέραν της διατύπωσης, το επιχείρημα είναι το εξής : η Σύμβαση συνάφθηκε ως ανεξάρτητη συνθήκη σύμφωνα με το δημόσιο διεθνές δίκαιο και δεν έχει τερματιστεί. Συνεπώς, η Σύμβαση εξακολουθεί να είναι δεσμευτική για τα συμβαλλόμενα κράτη και θα αναβιωθεί από το Brexit προκειμένου να καλυφθεί το κενό που δημιουργεί ο Κανονισμός Βρυξέλλες Ι μεταξύ του Ηνωμένου Βασιλείου και των 14 «παλαιών» κρατών μελών . Τα δικαστήριά τους θα καθορίζουν τη διεθνή δικαιοδοσία τους σε υποθέσεις που εκκρεμούν ενώπιον του Brexit και όπου ο διάδικος έχει την κατοικία του στο Ηνωμένο Βασίλειο ή όπου έχουν επιλεγεί τα βρετανικά δικαστήρια σύμφωνα με τους κανόνες της Σύμβασης του 1968, οι οποίοι υπερισχύουν των οικείων καθεστώτων και, από την εκκρεμοδικία, ακόμη και επί των μονομερών άρθρων 33-34 του Κανονισμού Βρυξέλλες Ι. Τα δικαστήρια θα αναγνωρίζουν και θα επιβάλλουν στις Βρετανικές αποφάσεις που θα εκδίδονται στις υποθέσεις που κινήθηκαν μετά το Brexit μόνο βάσει της σύμβασης του 1968 αντί για τα οικεία καθεστώτα.
Ανεξάρτητα από το ποια είναι η άποψη σχετικά με την αναβίωση της Σύμβασης του 1968, είναι σαφές ότι η Σύμβαση υπόκειται στην ερμηνεία του Δικαστηρίου. Η υποχρέωση αυτή απορρέει από ένα πρωτόκολλο, στο οποίο το Ηνωμένο Βασίλειο συμφώνησε εξίσου και εξακολουθεί να είναι δεσμευτικό . Συνεπώς, εάν και ενόψει της ανανέωσης της σύμβασης του 1968, το Ηνωμένο Βασίλειο μπορεί να αποφύγει του κανονισμού Βρυξέλλες Ι , όχι όμως και από τη δικαιοδοσία του Δικαστηρίου της Ευρωπαϊκής Ένωσης .
Εκτός από τον κανονισμό Βρυξέλλες Ι, πρέπει να εξεταστούν οι άλλοι κανονισμοί του καθεστώτος των Βρυξελλών που αφορούν μη εμπορικά θέματα. Υπάρχει ο κανονισμός Βρυξέλλες ΙΙ (Αναδιατύπωση) για τα οικογενειακά ζητήματα και θέματα γονικής μέριμνας . Μετά το Brexit και χωρίς καμία σχετική συμφωνία, τα εναπομένοντα κράτη μέλη θα εφαρμόσουν τον παρόντα κανονισμό μόνο για να καθιερώσουν τη διεθνή δικαιοδοσία των δικών τους δικαστηρίων . Όσον αφορά την εκκρεμοδικία , την αναγνώριση και εκτέλεση των αποφάσεων, θα εφαρμόσουν τα οικεία καθεστώτα στο βαθμό που δεν δεσμεύονται από το διεθνές δίκαιο των συνθηκών. Ιδιαίτερα στον τομέα αυτό, έχουν συναφθεί συμβάσεις που συντάχθηκαν από τη Διάσκεψη της Χάγης για το ιδιωτικό διεθνές δίκαιο και θα εφαρμοστούν ως εκ τούτου: η σύμβαση του 1970 για την αναγνώριση των διαζυγίων και των δικαστικών διαχωρισμών επικυρώθηκε από το Ηνωμένο Βασίλειο και ορισμένα από τα κράτη μέλη, ενώ όλα τα κράτη μέλη προσχώρησαν στη Σύμβαση του 1996 για τη γονική μέριμνα και στα μέτρα προστασίας των παιδιών , καθώς και στη Σύμβαση του 1980 για τις αστικές πτυχές της διεθνούς απαγωγής παιδιών .
Συνοψίζοντας τα συμπεράσματα σχετικά με το καθεστώς των Βρυξελλών σε περίπτωση ενός «σκληρού Brexit» χωρίς συμφωνία, είναι σαφές ότι τα ζητήματα διεθνούς δικαιοδοσίας θα είναι περίπλοκα . Άτομα, οικογένειες ή επιχειρήσεις που εμπλέκονται σε διεθνείς διαφορές θα επηρεαστούν αρνητικά. Για να αντισταθμιστεί αυτό, το σχέδιο συμφωνίας απόσυρσης προβλέπει τη συνεχή εφαρμογή όλων των κανονισμών των Βρυξελλών (καθώς και όλων των κανονισμών που απλουστεύουν την επίδοση εγγράφων και άλλων διαδικασιών. Αυτό θα ωφελήσει τουλάχιστον τις διαφορές που έγιναν κατά τη διάρκεια της προβλεπόμενης μεταβατικής περιόδου μέχρι τα τέλη του 2020. Ωστόσο, η ασφάλεια δικαίου δεν είναι απαραίτητη μόνο για τις δικαστικές υποθέσεις που εκκρεμούν όταν ένα «σκληρό Brexit» γίνει πραγματικότητα ή λήξει η μεταβατική περίοδος, αλλά κυρίως για τις μελλοντικές διαφορές . Μπορεί να αναμένεται ότι θα αυξηθεί ακόμη περισσότερο ο αριθμός και η ποικιλομορφία χωρίς τη βάση του εναρμονισμένου ουσιαστικού δικαίου της ΕΕ.
Το καθεστώς του Λουγκάνο
Η βρετανική κυβέρνηση εξέφρασε το ενδιαφέρον της να προσχωρήσει στο καθεστώς του Λουγκάνο , το οποίο αρχικά ολοκληρώθηκε το 1988 μεταξύ των κρατών μελών της ΕΟΚ και της Ευρωπαϊκής Ζώνης Ελεύθερων Συναλλαγών (ΕΖΕΣ) και μοιάζει με τη σύμβαση των Βρυξελλών του 1968. Εφόσον είναι βέβαιο ότι το Ηνωμένο Βασίλειο θα μπορούσε να επωφεληθεί από τα οφέλη που επιτεύχθηκαν με τον κανονισμό Βρυξέλλες Ι, μολονότι δεν θα υπήρχαν οι βελτιώσεις που επιφέρει ο κανονισμός Βρυξέλλες Ι (Αναδιατύπωση) σχετικά με την εκκρεμοδικία και την εκτελεστότητα.
Το πρόβλημα για το Ηνωμένο Βασίλειο είναι το γεγονός ότι η ΕΕ έκανε χρήση της αποκλειστικής εξουσίας της στις εξωτερικές υποθέσεις όταν επικύρωσε τη Σύμβαση του Λουγκάνο του 2007 , η οποία αντικατέστησε πλήρως τον προκάτοχό της του 1988. Η έξοδος από την ΕΕ θα έχει ως αποτέλεσμα ότι το Ηνωμένο Βασίλειο δεν θα επωφελείται πλέον από τη συμμετοχή του στη σύμβαση του Λουγκάνο [μόνο] . Το Ηνωμένο Βασίλειο θα πρέπει, μετά την ανεξαρτησία του από την ΕΕ, να προσχωρήσει για πρώτη φορά στη σύμβαση του Λουγκάνο μεμονωμένα !
Ωστόσο, η βρετανική προσχώρηση δεν θα είναι τόσο εύκολη όσο ελπίζει η βρετανική κυβέρνηση. Η επιλογή για την προσχώρηση στη Σύμβαση του Λουγκάνο θα απαιτούσε από το Ηνωμένο Βασίλειο να επανενταχθεί εκ νέου στην ΕΖΕΣ. Το γεγονός ότι το Ηνωμένο Βασίλειο είχε εγκαταλείψει την ΕΖΕΣ κατά την ένταξή του στην Ευρωπαϊκή Κοινότητα (ΕΚ), η οποία προηγήθηκε της ΕΕ, επανεμφανίζεται και στοιχειώνει το Ηνωμένο Βασίλειο. Ωστόσο, μόνο ως κράτος μέλος της ΕΖΕΣ, το Ηνωμένο Βασίλειο θα μπορούσε να προσχωρήσει στη Σύμβαση του Λουγκάνο χωρίς να εξαρτάται από την έγκριση της ΕΕ . Το εάν το Ηνωμένο Βασίλειο θα επιτρέπεται να ενταχθεί στην ΕΖΕΣ εξαρτάται αποκλειστικά από τα σημερινά κράτη της ΕΖΕΣ Ισλανδία, Λιχτενστάιν, Νορβηγία και Ελβετία .
Η άλλη επιλογή είναι η άμεση προσχώρηση της Βρετανίας στη Σύμβαση του Λουγκάνο του 2007 . Αυτό θα απαιτούσε ωστόσο την ομόφωνη έγκριση όλων των μερών της Συνέλευσης, συμπεριλαμβανομένης της ΕΕ με αποκλειστική εξουσία για λογαριασμό όλων των κρατών μελών της . Είναι απίθανο ότι η ΕΕ θα δώσει εύκολα την έγκρισή της , και αν ναι, η ΕΕ θα μπορούσε να προβάλει αντιρρήσεις, ώστε η προσχώρηση της Βρετανίας να μην είναι έγκυρη προς τα κράτη μέλη της ΕΕ.
Εξάλλου, το Ηνωμένο Βασίλειο δεν θα μπορέσει να επιτύχει την προβλεπόμενη πλήρη ανεξαρτησία από το Δικαστήριο της ΕΕ. Η σύμβαση του Λουγκάνο του 2007 έχει την υποχρέωση να «λαμβάνονται δεόντως υπόψη οι αρχές που καθορίζονται από οποιαδήποτε σχετική απόφαση σχετικά με τις διατάξεις της σύμβασης των Βρυξελλών και τον κανονισμό« αναδιατύπωση »των Βρυξελλών« που παρέχονται από τα δικαστήρια των κρατών από τη Σύμβαση αυτή και από το Δικαστήριο της Ευρωπαϊκής Ένωσης. » Το Ηνωμένο Βασίλειο θα απαλλαγεί μόνο από την υποχρέωση να ζητήσει προδικαστικές αποφάσεις από το ΔΕΕ, αλλά αυτό δεν είναι επωφελές και θα στερούσε τους Βρετανούς από την εκδίκαση και τη συμμετοχή σε διαδικασίες προδικαστικής παραπομπής που υποβλήθηκαν από άλλους.
Τελικά, η Σύμβαση του Λουγκάνο του 2007 μπορεί να αποτελέσει λύση για το Ηνωμένο Βασίλειο μετά το Brexit, ιδιαίτερα ως εργαλείο για τον περιορισμό των ζημιών. Ωστόσο, δεν θα ήταν εύκολο για το Ηνωμένο Βασίλειο να προσχωρήσει σ ‘αυτό ούτε να απολαμβάνει τους κανονισμούς των Βρυξελλών ως κράτος μέλος της ΕΕ. Σε περίπτωση που δεν υπάρξει συμφωνία σχετικά με τις μελλοντικές σχέσεις μεταξύ του Ηνωμένου Βασιλείου και της ΕΕ, η σύμβαση του Λουγκάνο του 2007 θα μπορούσε να είναι το μόνο διαθέσιμο back up για το Ηνωμένο Βασίλειο στον τομέα της διεθνούς δικαιοδοσίας, εάν το Ηνωμένο Βασίλειο δεν θέλει να χάσει τα προνόμια του κανονισμού Βρυξέλλες Ι για τις αστικές και εμπορικές διαφορές.
Σύμβαση της Χάγης για τις συμφωνίες περί επιλογής του δικαστηρίου
Εφόσον η διεθνής δικαιοδοσία ενός βρετανικού δικαστηρίου απορρέει από μια αντίστοιχη αποκλειστική επιλογή δικαστηρίου, το κύρος μιας τέτοιας προτροπής θα μπορούσε να διατηρηθεί με τη Σύμβαση της Χάγης του 2005 για τις συμφωνίες περί επιλογής δικαστηρίου . Η Σύμβαση εφαρμόζεται μόνο στις συμφωνίες εκχώρησης προνομίων σε αστικές ή εμπορικές υποθέσεις που συνάπτονται μεταξύ εταιρειών και άλλων επαγγελματιών.
Ωστόσο, το Ηνωμένο Βασίλειο συμμετέχει στη σύμβαση μέσω της ΕΕ, η οποία ως περιφερειακός οργανισμός οικονομικής ολοκλήρωσης επικύρωσε τη σύμβαση βάσει της αποκλειστικής εξουσίας της για όλα τα κράτη μέλη της . Με το Brexit, η σύμβαση δεν θα ισχύει πλέον στο Ηνωμένο Βασίλειο . Το Ηνωμένο Βασίλειο θα πρέπει να προσχωρήσει ανεξάρτητα στη Σύμβαση , το οποίο όμως θα είναι δυνατό μόνο όταν θα έχει επανακτήσει την εξωτερική του εξουσία.
Λόγω του γεγονότος ότι η προσχώρηση θα διαρκέσει τρεις μήνες για να καταστεί αποτελεσματική σύμφωνα με τους κανόνες της Σύμβασης, θα υπάρξει ένα αναπόφευκτο κενό όσον αφορά την εφαρμογή κατά τη διάρκεια αυτής της περιόδου . Αυτό θα δημιουργήσει κίνδυνο νομικής αβεβαιότητας ως προς το εάν τα ευρωπαϊκά δικαστήρια θα εξετάσουν έγκυρες συμφωνίες περί επιλογής δικαστηρίου που θα έχουν συναφθεί μετά το Brexit και πριν τεθεί ξανά σε ισχύ η σύμβαση στο Ηνωμένο Βασίλειο. Μόλις το Ηνωμένο Βασίλειο συμμετάσχει και πάλι στη Σύμβαση της Χάγης για τις συμφωνίες περί επιλογής δικαστηρίου, θα αντικαταστήσει στο πεδίο εφαρμογής του τη Σύμβαση των Βρυξελλών του 1968 και τα εγχώρια καθεστώτα, η οποία θα ήταν επωφελής για τα βρετανικά δικαστήρια.
Εξάλλου, οι συνέπειες του Brexit για τη διεθνή δικαιοδοσία των δικαστηρίων και την αναγνώριση και εκτέλεση των αποφάσεων θα είναι ότι η ελκυστικότητα του Ηνωμένου Βασιλείου ως τόπου διεθνούς διαφοράς θα μειωθεί, όχι μόνο σε εμπορικά θέματα. Τα ευρωπαϊκά δικαστήρια θα πρέπει να εφαρμόζουν διαφορετικά καθεστώτα κατά τον καθορισμό της διεθνούς δικαιοδοσίας για υποθέσεις που αφορούν το Ηνωμένο Βασίλειο και οι βρετανικές αποφάσεις θα αντιμετωπίσουν εξίσου δυσκολίες αναγνώρισης και επιβολής στα υπόλοιπα κράτη μέλη.
Η πρόθεση να διατηρηθούν προσωρινά οι κανονισμοί των Βρυξελλών τουλάχιστον κατά τη διάρκεια της προγραμματισμένης μεταβατικής περιόδου δείχνει ότι τόσο το Ηνωμένο Βασίλειο όσο και η ΕΕ ενδιαφέρονται να διατηρήσουν υψηλό επίπεδο ασφάλειας δικαίου για τις διασυνοριακές διαφορές. Η επιλογή “υποστήριξης” του Ηνωμένου Βασιλείου μετά την ένταξη του Brexit στη σύμβαση του Λουγκάνο του 2007 (και στη σύμβαση της Χάγης του 2005 σχετικά με τις συμφωνίες περί επιλογής δικαστηρίου) μπορεί και δεν θα είναι επαρκής λύση για αυτόν τον φιλόδοξο σκοπό. Το Ηνωμένο Βασίλειο δεν θα μπορέσει να θεσπίσει αυτόνομους κανόνες για τη διεθνή δικαιοδοσία, οι οποίοι θα είναι δεσμευτικοί για τα κράτη μέλη της ΕΕ εξωεδαφικά. Τόσο το καθεστώς των Βρυξελλών όσο και του Λουγκάνο συνεπάγεται την υποχρέωση να προσχωρήσει άμεσα ή έμμεσα στο ΔΕΕ.
Επίλογος
Εν κατακλείδι , το ευρωπαϊκό ιδιωτικό διεθνές δίκαιο θα επηρεαστεί σημαντικά από το Brexit, αν και το Ηνωμένο Βασίλειο θα πληγεί περισσότερο από τα υπόλοιπα κράτη μέλη. Στον τομέα της διεθνούς δικαιοδοσίας, της αναγνώρισης και της εφαρμογής, το καθεστώς των Βρυξελλών θα αλλάξει προς το χειρότερο στο βαθμό που η παρωχημένη σύμβαση των Βρυξελλών του 1968 θα αναβιώσει για τις σχέσεις μεταξύ Ηνωμένου Βασιλείου και “παλαιών” κρατών μελών. Μια επιλογή μπορεί να είναι η ένταξη του Ηνωμένου Βασιλείου στη Σύμβαση του Λουγκάνο του 2007, ίσως μετά την επανένωση της ΕΖΕΣ, αλλά αυτό είναι από μόνο του προβληματικό και επίσης επειδή το καθεστώς του Λουγκάνο είναι πολύ περιορισμένο . Οι συμβάσεις της Χάγης αναμένεται να διατηρηθούν κατά περίπτωση στις διεθνείς διαδικασίες, ιδίως όσον αφορά τις συμφωνίες περί επιλογής δικαστηρίων και τη νομοθεσία περί προστασίας των παιδιών. Η σύγκρουση νόμων στα ευρωπαϊκά δικαστήρια θα έχει λιγότερες αλλαγές. Ο “κανονισμός Ρώμη Ι” για τις συμβάσεις θα αντικατασταθεί εκ νέου από τον προκάτοχό του, τη “Σύμβαση της Ρώμης του 1980″, και οι εξωσυμβατικές υποχρεώσεις θα εξακολουθήσουν να διέπονται από τον” κανονισμό Ρώμη II”. Τα βρετανικά δικαστήρια θα αντιμετωπίσουν μεγαλύτερα προβλήματα εάν ο νομοθέτης δεν μεταφέρει τους κανονισμούς της Ρώμης στο εθνικό δίκαιο.
Το παρών κείμενο αποτελεί απόσπασμα της μελέτης : Stratos Geragotis , “Brexit et le droit européen”, EdEC, pg 121-156 , Paris, 2019.
* Στράτος Γεραγωτης, τ. Καθηγητής Ευρωπαϊκού Δικαίου και Πολιτικής του Παν/μιου της Παβία της Ιταλίας
