-Ο πόλεμος είναι καρκίνος!
-Παρακαλώ;
-Ο πόλεμος είναι καρκίνος!
Στεκόταν μπροστά μου και δεν χρειαζόταν να μου συστηθεί. Διάβολε ήταν ο Ρόμπερτ Φισκ με σάρκα και οστά. Σηκώθηκα.
-Καλώς ήλθατε κύριε Φισκ στην Αθήνα. Έχετε δίκιο, του απάντησα έτοιμη να αρχίσω μια… λογοτεχνική συζήτηση μαζί του.
-Δεν καταλάβατε, έσπευσε να με διακόψει. Μου είπαν ότι πρέπει να καταγράψετε τον τίτλο της ομιλίας μου. Αυτός είναι: «Ο πόλεμος είναι καρκίνος».
-Συγγνώμη, χαμογέλασα αμήχανα. Και συνέχισα αστειευόμενη:
-Στον προφορικό λόγο δεν υπάρχουν τα εισαγωγικά και με μπερδέψατε.
-Αχά, τα κατάφερα;
Το γνωστό βρετανικό φλέγμα, σκέφθηκα, καθώς προσπαθούσα να ανακτήσω την ψυχραιμία μου.
-Τα καταφέρατε, ομολόγησα.
-Μου είπαν πως ασχολείστε με το διεθνές ρεπορτάζ και έχετε κι’ εσείς βρεθεί σε κάποια μέτωπα ως πολεμικός ανταποκριτής, συνέχισε καθώς καθόταν στη μια από τις καρέκλες του γραφείου μου στην ΕΣΗΕΑ.
Έκανα μερικά βήματα και κάθισα δίπλα του στο μικρό τραπέζι των συσκέψεων.
-Ναι, είναι η ειδικότητά μου, του απάντησα. Πήγα και σε μερικές αποστολές, μην φανταστείτε τίποτε σπουδαία πράγματα.
-Ωστόσο τον ζήσατε τον πόλεμο, επέμεινε. Θέλω να πω όχι μόνο μέσα από τα τηλεγραφήματα.
-Ναι, τον έζησα.
-Σας άρεσε;
-Τι πράγμα; Ο πόλεμος;
-Όχι, όχι ο πόλεμος, αυτός δεν αρέσει σε κανέναν. Σας άρεσε ο ρόλος του πολεμικού ανταποκριτή;
Τι να απαντούσα; Είχα μπροστά μου έναν από τους διασημότερους πολεμικούς ανταποκριτές. Ένα ιερό τέρας. Τι να του έλεγα; Πως δεν μου άρεσε καθόλου; Πως δεν έβλεπα την ώρα να γυρίσω πίσω; Πως είχα πάθει σοκ όταν, μια φορά, στον πόλεμο του Πολισάριο, είχα γίνει έξω φρενών ακούγοντας τον αρχισυντάκτη να μου λέει πως «έκλεισε» και ας έδινα την ανταπόκρισή μου την επομένη. Και πως ας πρόσθετα τους σημερινούς νεκρούς στους αυριανούς, αν το είχα τόσο μαράζι. Πήρα μια βαθιά αναπνοή και απάντησα:
-Όχι, κύριε Φισκ, δεν μου άρεσε. Εσείς, βέβαια, είστε διάσημος πολεμικός ανταποκριτής, γνωρίζετε τη Μέση Ανατολή σαν την παλάμη σας, το βλέπετε ως αποστολή, σας διαβάζουμε μετά μανίας για να καταλαβαίνουμε τι γίνεται στον κόσμο, μας βοηθάτε στις αναλύσεις μας… Αλλά εγώ δεν την αντέχω τη βεβαιότητα του αυριανού θανάτου!
-Ούτε εγώ, ούτε εγώ, με διέκοψε. Αλλά όταν είσαι εκεί ανακαλύπτεις πρωτότυπα πράγματα.
-Το ξέρω, το ξέρω, συμφώνησα. Σαν τον Έρνεστ Χεμινγουέι…
-Σαν τον Έρνεστ Χεμινγουέι, συμφώνησε. Και τα βρήκαμε!
Άρχισε να μου εξηγεί πως κατά την αποστολή του στη Σερβία είχε ανακαλύψει ότι τα «έξυπνα όπλα» που οι περισσότεροι δημοσιογράφοι σε όλον τον κόσμο εκθείαζαν από το πρωί ως το βράδυ, περιλάμβαναν και ένα οπλοστάσιο απεμπλουτισμένου ουρανίου. Και πως θα παρουσίαζε τα στοιχεία στην Αθήνα, στην ομιλία του υπό τον τίτλο «Ο πόλεμος είναι καρκίνος!»
Όχι μόνο μεταφορικά, επομένως…
Όταν ήλθαν τα «ιερά τέρατα»
Ήταν αμέσως μετά τους βομβαρδισμούς κατά της Γιουγκοσλαβίας, όταν στην ΕΣΗΕΑ αποτολμήσαμε ένα εγχείρημα που στα αυτιά των περισσοτέρων ακουγόταν σχεδόν αδύνατο:
Να οργανώσουμε στην Αθήνα ένα διεθνές συνέδριο για τον πόλεμο στη Γιουγκοσλαβία, με την συμμετοχή των διασημότερων δημοσιογράφων που βρέθηκαν στην περιοχή.
Παρά τις ενστάσεις και τις λοιδορίες – σιγά τώρα μην έλθουν όλοι αυτοί που μας αράδιασε η Σοφία – το εγχείρημα πέτυχε.
Καθίσαμε κάτω με τη Ντόρη Ράλλη, θεσμική μνήμη των διεθνών σχέσεων της ΕΣΗΕΑ, γράψαμε τις επιστολές, τηλεφωνήσαμε, ξενυχτήσαμε.
Ακολούθησαν μια – δυο μέρες βασανιστικής σιωπής. «Ρεζίλι θα γίνουμε», έλεγα κάθε τόσο στη Ντόρη.
Και μετά, άρχισαν να έρχονται οι απαντήσεις. Όλες θετικές!
Λίγο αργότερα, στην Αθήνα κατέφθαναν όλα τα ιερά τέρατα:
Ο Πέτερ Χάντκε, ο διάσημος Αυστριακός συγγραφέας, Νομπέλ Λογοτεχνίας 2019, που αδυναμία του έγιναν τα φιστίκια Αιγίνης.
Ο Φίλιπ Νάιτλι, ο συγγραφέας της «Βίβλου» του πολεμικού ρεπορτάζ «Το πρώτο θύμα» – βρίσκεται σε περίοπτη θέση στη βιβλιοθήκη μου με την αφιέρωσή του. Από την περίφημη φράση του Αμερικανού βουλευτή Χίραμ Τζόνσον «το πρώτο θύμα του πολέμου είναι η αλήθεια», τον καιρό που μαινόταν ο Α΄ Παγκόσμιος Πόλεμος.
Ο Τζον Πίλτζερ, Δημοσιογράφος της Χρονιάς το 1967 και το 1979 – ένα από τα καλύτερα άρθρα του είχε τίτλο «Στο Αφγανιστάν απελευθέρωσαν το πετρέλαιο, όχι τις γυναίκες».
Η Ήβ-Αν Πρέντις, επικεφαλής τότε του τμήματος διεθνών ειδήσεων των «Τάιμς» του Λονδίνου, που παραλίγο να καταγραφεί στις «παράπλευρες απώλειες», όταν δέχθηκε επίθεση η αυτοκινητοπομπή της δημοσιογραφικής αποστολής της στο Κόσοβο. Μόλις είχε γράψει το βιβλίο της «Ο πόλεμος μιας γυναίκας». Κι’ όταν μια μέρα που πίναμε τον καφέ μας κάτω από την Ακρόπολη τη ρώτησα «τι είναι ο πόλεμος μιας γυναίκας;», μου απάντησε χωρίς δισταγμό: «Ο πόλεμος μιας γυναίκας είναι πάντα πόλεμος για την ειρήνη».
Και βέβαια, ο Ρόμπερτ Φισκ, ο Βρετανός δημοσιογράφος (μετά πήρε την ιρλανδική ιθαγένεια) που πέρασε σαράντα χρόνια στα πολεμικά μέτωπα από τη Μέση Ανατολή ως τη Βόρειο Αφρική, από το Μπέλφαστ ως τον πόλεμο Ιράν – Ιράκ, από το Αφγανιστάν της σοβιετικής εισβολής ως τη Λιβύη του Καντάφι, από το Ιράν του Χομεϊνί ως τον πόλεμο του Κόλπου, από τη Συρία του Άσαντ ως την Τουρκία του Ερντογάν.
Τα ρεπορτάζ και οι αναλύσεις του, πρώτα στους Times (από όπου έφυγε το 1989 διαφωνώντας με τον μεγιστάνα Ρούπερτ Μέρντοχ) και μετά στον Independent, του χάρισαν τον τίτλο του πιο οξυδερκή πολεμικού ανταποκριτή. Άλλωστε, οι τρεις συνεντεύξεις που πήρε σε ανύποπτο χρόνο από τον Οσάμα Μπιν Λάντεν υπήρξαν ο οδηγός για να καταλάβουμε ποιος πραγματικά ήταν ο άνθρωπος που αργότερα θα γινόταν ο πλέον καταζητούμενος στον κόσμο.
Τα πηλήκια του Ρόμπερτ
Ο Φισκ απεχθανόταν τις ρηχές αναλύσεις και τα αναμασήματα, δεν δεχόταν καμιά παρέμβαση στη δουλειά του, φορούσε πηλήκιο όταν έλεγε τη γνώμη του και το έβγαζε όταν έκανε ρεπορτάζ, δεν έπαιρνε γραμμή από κανέναν εκτός από το ένστικτό του.
Ίσως δεν το πρόσεξαν πολλοί, αλλά τον Ιούλιο του 2016, μετά την απόπειρα πραξικοπήματος στην Τουρκία, έγραψε ένα πολύ προφητικό άρθρο. Όπως έγραψε, «όταν δεν μπορείς πια να εμπιστευτείς τον στρατό σου, θα χρειαστεί να ασχοληθείς με σοβαρότερα θέματα».
Και είχε προβλέψει πως ο Ερντογάν, θα συνέχιζε να στήνει δίκες, να ασκεί διώξεις, να φυλακίζει περισσότερους δημοσιογράφους, να κλείνει περισσότερες εφημερίδες, να σκοτώνει περισσότερους Κούρδους και να αναμιγνύεται περισσότερο στην θρυμματισμένη περιοχή της Εγγύς και της Μέσης Ανατολής.
«Δουλειά του δημοσιογράφου είναι να λέει την αλήθεια», έλεγε ο Ρόμπερτ Φισκ, που έφυγε στα 74 χρόνια του. Και πραγματικά. Την αλήθεια δεν την έγραφε μόνο, την έλεγε. Στο Κόσοβο, είχε πλησιάσει μια ομάδα στρατιωτών και τους είχε προειδοποιήσει για το ουράνιο και πόσο καρκινογόνο είναι. «Μην ανησυχείτε για μας», του είχαν απαντήσει, εξηγώντας του πως τους ενημέρωσαν ότι δεν υπάρχει κίνδυνος.
Φυσικά και υπήρχε. Ο Ρόμπερτ Φισκ μάζευε από κάτω τα θραύσματα από τις βόμβες, τα έβαζε στην τσέπη του, τα έδινε για ανάλυση. Και μετά επισκεπτόταν ξανά και ξανά τις περιοχές που είχαν βομβαρδιστεί, συγκέντρωνε στοιχεία και διαπίστωνε πως τα ποσοστά του καρκίνου ανέβαιναν.
«Υπάρχει άλλη ερώτηση;»
Συχνά είχε την αίσθηση πως περπατούσε σε έναν πολύ μοναχικό δρόμο. Άλλοτε αντιδρούσε παριστάνοντας τον εκκεντρικό και τον σνομπ. Άλλοτε… αντιδρούσε κανονικά! Όπως είχε γράψει, «από την αρχή οι περισσότεροι από τους συναδέλφους μας υποδύθηκαν τον ρόλο της αγέλης στις καθημερινές ενημερώσεις, αποφεύγοντας να υποβάλλουν στον εκπρόσωπο του ΝΑΤΟ Τζέιμι Σέι και το παραμικρό ενοχλητικό ερώτημα».
Μια μέρα, του την έδωσε. Εγκατέλειψε το μέτωπο και έσπευσε στις Βρυξέλλες για να ρωτήσει αν και στο Κοσσυφοπέδιο χρησιμοποιήθηκαν, όπως στο Ιράκ, βόμβες ουρανίου. Και ο τότε εκπρόσωπος του ΝΑΤΟ Τζέιμι Σέι, στο πλευρό του οποίου είχε προστρέξει ο τότε αρχιπροπαγανδιστής του αριθμού 10 της Ντάουνινγκ Στρητ, ο Άλαστερ Κάμπελ, είχε απαντήσει: «Υπάρχει άλλη ερώτηση;».
Αργότερα, ο Σέι είχε ομολογήσει: «Τα ψέματα δεν αποδίδουν». (Lies do not work).
Αλλά ο Ρόμπερτ Φισκ πίστευε πως τα ψέματα στον πόλεμο χρησιμεύουν, αρκεί να μην αποκαλυφθούν στη διάρκεια του πολέμου…
Ίσως αυτή ήταν και η μεγαλύτερη προσφορά του στη δημοσιογραφία: Ότι αγωνιζόταν να αποκαλύπτει τα ψέματα πριν τελειώσει ο πόλεμος.
Ο Φισκ ήταν σίγουρος πως αυτό που ονόμαζαν «σύνδρομο του Κόλπου» και έπληττε τους Αμερικανούς στρατιώτες, οφειλόταν στο ουράνιο. Το έγραψε στην εφημερίδα του και, όπως είπε, οι υπουργοί κάγχασαν. «Δεν υπάρχουν επιδημιολογικά δεδομένα», είχαν απαντήσει στον δημοσιογράφο.
Αλλά εκείνος, όταν επέμενε πως «ο πόλεμος είναι καρκίνος», κυριολεκτούσε.
Με κοίταξε σκεπτικός όταν ένα βράδυ, την ώρα του δείπνου, του θύμισα τον συμπατριώτη του Ουίνστον Τσόρτσιλ, που είχε πει: «Σε καιρό πολέμου, η αλήθεια είναι κάτι το τόσο πολύτιμο, που πρέπει να προφυλάσσεται ανάμεσα σε πολλά προστατευτικά μαξιλάρια ψεμάτων».
Καλό ταξίδι, Mr Robert…
Από τη Σοφία Βούλτεψη, Βουλευτή Β3 Νοτίου Τομέα Αθηνών, Ν.Δ., πρώην υφυπουργού παρά τω πρωθυπουργώ και κυβερνητική εκπρόσωπο, δημοσιογράφο
