Ο εγκέφαλος του πυρηνικού προγράμματος του Ιράν, Μοχσέν Φαχριζαντέχ, έπεσε θύμα δολοφονικής επίθεσης, αποτελώντας έναν ακόμη αιματηρό κρίκο στην αλυσίδα των πολιτικών δολοφονιών που λαμβάνουν χώρα στην ευαίσθητη περιοχή της Μέσης Ανατολής.
του Χρίστου Λιάπη
Τον Ιανουάριο του 2004, νεαρός –τότε- γιατρός, άρτι αποφοιτήσας από το Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης δημοσίευα ένα ιδιαίτερο «Μάθημα Ανατομίας» στην εφημερίδα «ΕΛΕΥΘΕΡΙΑ», περί πολιτικών δολοφονιών και επεμβάσεων, στην ιδιόμορφη, πολιτικά, ιστορικά και γεωστρατηγικά περιχή της Μεσοποταμίας, με τον πόλεμο στο Ιράκ να είναι –τότε- ακόμη σε εξέλιξη….
Μάθημα Ανατομίας: Το Νέο Άμστερνταμ και οι κρεμαστοί κήποι της Βαβυλώνας
Μετά τον «Ριχάρδο τον Γ’» και πριν το «Ημέρωμα της Στρίγγλας» ο Σαίξπηρ έγραψε τον «Τίτο Ανδρόνικο», ένα αμφιλεγόμενο, παρεξηγημένο και αιματοκυλισμένο –περισσότερο από οποιοδήποτε άλλο- έργο του. Ο Ρωμαίος στρατηγός Τίτος έχοντας συντρίψει τους Γότθους επιστρέφει τροπαιούχος στη Ρώμη, με πλούσια λάφυρα αλλά και με νεκρούς τους εικοσιένα (από τους συνολικά εικοσιπέντε) γιους του. Η μοντέρνα σκηνοθεσία της Τέιμορ θέλει πάνω στα νεκρικά φορεία να μεταφέρονται οι….αρβύλες των πεσόντων Ρωμαίων στρατιωτών που σκεπασμένες με τα σάβανα παίρνουν το σχήμα ανθρώπινου κορμιού. Η τραγική σκηνοθεσία του παράλογου πολέμου που μαίνεται στο Ιράκ θέλει τα πτώματα των Αμερικανών, των Άγγλων και –πρόσφατα- των Ισπανών στρατιωτών να φτάνουν στην πατρίδα σκεπασμένα με τη σημαία της χώρας τους, ενώ το όπλα τους μπηγμένα ανάποδα στη γη, με τα κράνη φορεμένα στον υποκόπανο και τα άρβυλα ακουμπισμένα μπροστά υποσημαίνουν –θλιβερά ανδρείκελα- τον θάνατό τους στην ξένη γη.
Όμως ο συνειρμός δε σταματά εδώ. Τυφλωμένος από πόνο και αλαζονεία ο Τίτος θυσιάζει στους θεούς τον γιο της Ταμόρα, της βασίλισσας των Γότθων που έσυρε αιχμάλωτη μαζί του. Η Ταμόρα, όμως, δεν αργεί να κερδίσει την εύνοια του Καίσαρα και μηχανορραφώντας κατορθώνει να καταδικάσει σε θάνατο δύο από τους εναπομείναντες γιους του Τίτου. Διαμηνύει μάλιστα στον στρατηγό πως μπορεί να σώσει τις ζωές τους κόβοντας το ένα χέρι του από τον καρπό. Ο Τίτος αυτοακρωτηριάζεται χωρίς δισταγμό όμως σε αντάλλαγμα του στέλνουν τα κεφάλια των δύο παιδιών του. Αυτές οι σαιξπηρικές σκηνές ήρθαν στο νου μου όταν, το καλοκαίρι, η τηλεόραση προέβαλλε τις εικόνες των δύο γιων του Σαντάμ Χουσεΐν στο νεκροτομείο. Βεβαίως ο Ουντάι και ο Κουσάι δεν ήταν αθώοι όπως οι γιοι του Ρωμαίου στρατηλάτη. Ήτανε εγκληματίες όπως ο πατέρας τους, βιαστές και δολοφόνοι του λαού τους, μπορεί, όμως, να λογισθεί ως δείγμα πολιτισμού η -κατά παράβαση των διεθνών κανονισμών- φωτογράφηση νεκρών, ενώ χαρακτηρίζουμε απολίτιστους τους Ιρακινούς όταν ασχημονούν στα πτώματα των δυτικών στρατιωτών που πέφτουν στα χέρια τους;
Η αποσυμβολοποίηση του νεκρού είναι η χειρότερη μορφή σκύλευσης και εγγυημένος τρόπος κάμψης του ηθικού του αντιπάλου και αυτό είναι γνωστό από την εποχή που ο Αχιλλέας, του τότε πολιτισμένου κόσμου, περιέφερε τη σωρό του Έκτορα γύρω από τα τείχη της βαρβαρικής Τροίας.
Οι σφαίρες της δολοφονικής απόπειρας που τον άφησε παράλυτο απεικονίζονται στην ακτινογραφία, σφηνωμένες στη ραχοκοκαλιά, αδιαμφισβήτητοι μάρτυρες της ταυτότητας του Ουντάι. Ο κλινικός ρεαλισμός των φωτογραφιών των νεκρών γιων του δικτάτορα που κείτονται ημίγυμνοι κάτω από το ψυχρό φως του νεκροτομείου παραπέμπει σε μια άλλη -περισσότερο διάσημη- φωτογραφία, τραβηγμένη τον Οκτώβριο του 67 στη Βολιβία. Είναι η φωτογραφία του νεκρού Τσε Γκεβάρα με τους Βολιβιανούς στρατιωτικούς να επιδεικνύουν υπερήφανοι το τρόπαιό τους.
Ο Τσε ήταν αδιαμφισβήτητα ένα σύμβολο ελευθερίας και αντίστασης. Μπορεί η ιδεολογία για την οποία πολεμούσε οργώνοντας τις ζούγκλες της Λατινικής Αμερικής να έχει μπει στο περιθώριο της ιστορίας, βρίσκοντας πρόσφορο έδαφος μόνο στην αποκλεισμένη Κούβα του Κάστρο, όμως η ιστορία -όπως και η πολιτική κατά τον Μιτεράν- είναι πάνω απ’ όλα «η διαχείριση των συμβόλων». Στην προκειμένη περίπτωση του συμβόλου, του αργεντινού γιατρού που αποφάσισε να πολεμήσει για την ανατροπή όταν ένας εξαθλιωμένος χωρικός τον παρακάλεσε να γιατρέψει αντί για το άρρωστό του παιδί το γουρούνι του, ώστε με αυτό να σωθούνε τουλάχιστον τα υπόλοιπα τέσσερα παιδιά της οικογένειας. Του επαναστάτη που αν και ασθματικός κάπνιζε πούρα κατεβάζοντας τον κουβανέζικο καπνό στους υπερευαίσθητους βρόγχους του. Αντιδράσεις αλλεργικής υπερευαισθησίας στα βρογχιόλια και αντιδράσεις κοινωνικής υπερευαισθησίας απέναντι στις ξένες επεμβάσεις και την πλουτοκρατία. Έχουν γραφτεί πολλά για την εξεικονιστική παραλληλία της νεκρικής φωτογραφίας του Γκεβάρα με τον διάσημο πίνακα του Ρέμπραντ ‘Μάθημα Ανατομίας’.
Στον πίνακα του Ολλανδού ζωγράφου, πέρα από τις καλλιτεχνικές καινοτομίες, προβάλλουν και τα κοινωνιολογικά συμφραζόμενα της Ολλανδίας του 17ου αιώνα, τότε που η άνοδος της αστικής τάξης μετέστρεψε τα ρεύματα της ζωγραφικής από τις προσωπογραφίες των ευγενών στα ομαδικά πορτραίτα των επιφανών αστών. Στην τελευταία φωτογραφία του Τσε, ο Βολιβιανός αξιωματικός δείχνει το πτώμα με τον δείκτη του χεριού του, σαν τον καθηγητή Τουλπ στο Άμστερνταμ του Ρέμπραντ. Εδώ όμως το πτώμα δεν είναι ο απαγχονισμένος κακούργος Άρης Κιντ που ανετμήθη για χάρη της επιστήμης, αλλά η σωρός ανήκει σ’ έναν γιατρό, σ’ έναν επαναστάτη, στον υπ’ αριθμόν ένα -την τότε εποχή- εχθρό των Αμερικανών που θέλοντας να σιγουρευτούν για την ταυτότητά του λέγεται ότι έκοψαν τα χέρια του για να συγκρίνουν τα δακτυλικά αποτυπώματα.
Το χέρι του προφέσορα Τουλπ που δείχνει μύες και τένοντες, καμπτήρες και εκτείνοντες στο γυμνό από δέρμα χέρι του Κιντ, οι κομμένοι καρποί του Τσε Γκεβάρα και το αυτοακρωτηριασμένο χέρι του Ρωμαίου στρατηγού Τίτου, το χέρι του Βολιβιανού αξιωματικού και ο ‘ξένος δάκτυλος’ που υπερήφανα επιδεικνύει τον νεκρό εχθρό· «κυρίες και κύριοι τον πιάσαμε» όπως είπε και ο αμερικανός αξιωματούχος μετά τη σύλληψη του Σαντάμ.
Το σύμβολο του εθνικιστικού αραβικού φρονήματος και του αφυπνισμένου αντιαμερικανισμού που στις παρελάσεις πυροβολούσε υπερφίαλα στον αέρα, κατάντησε τρωγλοδύτης, μαλλιαρός λεμούριος που κρυβόταν σε λαγούμια. Ο αιμοσταγής δικτάτορας, με εμφάνιση παραμελημένου τροφίμου ψυχιατρείου, παραδίδεται αδιαμαρτύρητα στις εξεταστικές πράξεις του αμερικανού γιατρού. Οι γιοι του έχουν πεθάνει, ο λαός του έχει υποδουλωθεί σε νέο αφέντη. Στις μέρες της παντοδυναμίας του ο Σαντάμ είχε γράψει –χωρίς την αποκάλυψη του ονόματός του- ένα μυθιστόρημα με ήρωα έναν άραβα βασιλιά (βλέπε τον ίδιο) και μια σκλάβα του (βλέπε την πατρίδα του). Η σκλάβα βιάζεται από ξένους επιδρομείς (βλέπε Αμερικανούς), ο βασιλιάς αντιστέκεται και τελικά αυτοκτονεί. Πάντα η πραγματικότητα αποδεικνύεται κατώτερη των προσδοκιών που καλλιεργεί η τέχνη και ο Σαντάμ πιάστηκε ζωντανός. Τα σύμβολα αποχαρακτηρίζονται και οι συμβολισμοί μπερδεύονται στη σύγχρονη παγκοσμιοποιημένη πραγματικότητα.
Στον Τσε απονέμεται, τριάντα επτά χρόνια μετά τον θάνατό του, το Διδακτορικό του Δίπλωμα από το Ιατρικό Πανεπιστήμιο της Αβάνας. Δόκτωρ Γκεβάρα –λοιπόν- και ο πολιτικά και ιδεολογικά χρεοκοπημένος αλλά πλούσιος σε συμβολισμούς Κάστρο δηλώνει σε ομιλία του προς τους Κουβανούς φοιτητές της Ιατρικής: «…ως γιατροί και ως επαναστάτες θα μοιάσουμε στον Τσε….» [προφανώς μεταχειριζόμενος στην αποστροφή της ομιλίας του τον όρο Doctor που κατά κυριολεξία μεταφράζεται ως Διδάκτωρ οιασδήποτε επιστήμης, αλλά έχει επικρατήσει να χρησιμοποιείται και ως πρόθεμα δηλωτικό της ιατρικής ιδιότητας, έστω και για συναδέλφους άνευ Διδακτωρικού Διπλώματος…άλλωστε ο Κάστρο δεν ήταν γιατρός, αλλά απόφοιτος της Νομικής].
Επαναστάτες, όμως σε ποια επανάσταση; Στην επανάσταση κατά της παγκοσμιοποίησης, κατά των Αμερικανών και του ιμπεριαλισμού όπως μας προέτρεπαν οι διαδηλωτές του Ιούνη [του 2003] στη Θεσσαλονίκη καίγοντας και σπάζοντας; Στη Θεσσαλονίκη που έβαλε σιδεριές στα κεντρικά καταστήματά της κλείνοντας με τσίγκινα σκοτώματα τα ανοιχτά μάτια των βιτρίνων της. Ένα λιμάνι ανοιχτό στη θάλασσα του πολυπολιτισμού που μετατράπηκε σε φοβική λαμαρινένια παραγκούπολη ή αλλιώς η αισθητική της αντιπαγκοσμιοποίησης που μετατρέπει μια μεγαλοαστική καλλονή πολιτεία σε επαναστατημένη έφηβη πόλη με σιδεράκια στο χαμόγελο των προσόψεών της.
Τα ομαδικά SMS μας προέτρεπαν από τις οθόνες των κινητών μας να αφήσουμε τα φώτα στο μπαλκόνι μας ανοιχτά τη νύχτα των διαδηλώσεων. Αντίδραση που χρησιμοποιεί τα ίδια επικοινωνιακά σύνεργα που μας μετέτρεψαν στο ‘απεχθές’ παγκόσμιο χωριό. Ο νυχτερινός δορυφόρος θα κατέγραφε φωτισμένη τη συγκεκριμένη περιοχή της υδρογείου. Όσο εντονότερα φωτεινή η δορυφορική φωτογραφία τόσο μεγαλύτερη η αντίδραση στη Σύνοδο της Χαλκιδικής. Εκείνο το βράδυ άφησα το φως σβηστό, ακολουθώντας τα λόγια του Τσέχου προέδρου Βάλτσαβ Χάβελ που είχε προτείνει «να κηρυχτεί η νύχτα μέρος της παγκόσμιας πολιτιστικής κληρονομιάς».
Η Τσεχία του Κάφκα και του Κούντερα, του μαύρου θεάτρου και του αστρονομικού ρολογιού στο δημαρχείο με τα ανθρωπάκια να μετρούν με τις περιοδικές τους εμφανίσεις τις ώρες της ευρωπαϊκής ιστορίας. Η Τσεχία της αντίστασης, της Άνοιξης της Πράγας, ‘της αβάσταχτης ελαφρότητας του είναι’, της κουλτούρας και του πολιτισμού. Η Τσεχία της πολιτισμικής συνεισφοράς στο οικοδόμημα της διευρυμένης Ευρώπης των 25 που τείνει να μετατραπεί, όπως και όλες οι νεοεισελθείσες χώρες της πρώην ‘Ανατολικής Ευρώπης’ σε δούρειο ίππο της Αμερικής για να εξουθενώσει θεσμικά τη δυσκίνητη και διαδικαστικά υπερπλασμένη Ενωμένη Ευρώπη.
Οι διαπραγματεύσεις για τη διαμόρφωση ενός ενιαίου Ευρωπαϊκού Συντάγματος ναυάγησαν, τουλάχιστον προς το παρόν, ως επιστέγασμα της αποτυχίας της Ένωσης να συγκροτηθεί με συμπαγείς δομές που θα της επιτρέψουν να αρθρώσει σθεναρά τον δικό της πολιτικό και πολιτισμικό λόγο μέσα στον παγκόσμιο πολτό της αλληλεπίδρασης των συμφερόντων, των ανθρώπων και των αλλαγών. Μιας αλληλεπίδρασης, όμως, που αντί να οδηγήσει στην ισορροπία και στην πολυμέρεια φαίνεται να οικοδομεί ένα μονοδιάστατο πολιτισμικό οικοδόμημα που βασίζεται στην επιβολή των ισχυρότερων στους οικονομικοπολιτικά και στρατιωτικά αδύναμους, ενός μονόπλευρου πολιτισμού που δε σέβεται τη διαφορετικότητα ούτε σε επίπεδο ανθρώπων, ούτε σε επίπεδο εθνών αλλά ούτε και σε αυτό το επίπεδο των επιταγών και των περιορισμών που επιβάλλουν οι εναλλαγές της ίδιας της φύσης. Ημέρα και νύχτα, εγγύτητα και απόσταση, ταχύτητα και νωχελικότητα. Αντιθέσεις που ο παγκοσμιοποιημένος μας πολιτισμός δεν σέβεται.
Στα χέρια μου έπεσε μια άλλη δορυφορική φωτογραφία της γης, τραβηγμένη τη νύχτα, όπου φαίνονται ολοφώτιστες οι ανεπτυγμένες χώρες της Β. Αμερικής και Ευρώπης. Φώσφορος στις ακτές του Ειρηνικού οι νήσοι της Ιαπωνίας, λαμπερό το στίγμα του Χονγκ Κονγκ στο υπογάστριο της Κίνας, μέτρια η ένταση του φωτός στις αναπτυσσόμενες χώρες και θλιβερό σκοτάδι τις τριτοκοσμικές περιοχές. Μικρύναμε τις αποστάσεις εις βάρος της ουσιαστικής επικοινωνίας, αυξήσαμε τις ταχύτητές μας εις βάρος των προορισμών και φωτίσαμε τη νύχτα. Οι διογκούμενες ανάγκες της βιομηχανίας φωταγωγήσανε την υδρόγειο, η απληστία της οικονομικής ανάπτυξης επέβαλλε ιλιγγιώδεις νυχθημερινούς ρυθμούς εργασίας, κόντρα στους κιρκαδιανούς βιορυθμούς του ανθρώπου που επιβάλλουν τη νυχτερινή ανάπαυση. Υπερφορτίσαμε τα ηλεκτρικά δίκτυα με αχόρταγες ανάγκες γι’ αυτό και το καλοκαιρινό black out στη Νέα Υόρκη και στο Λονδίνο. Φόβος για νέο τρομοκρατικό χτύπημα του Μπιν Λάντεν καθώς το Μεγάλο Μήλο, το πρώην Νέο Άμστερνταμ –πριν οι Ολλανδοί το παραχωρήσουν στους Βρετανούς με αντάλλαγμα το Σουρινάμ- σκοτείνιασε σαν οθόνη ξεφόρτιστου κινητού.
‘Τα κάστρα πέφτουν από μέσα’ και ο δυτικός πολιτισμός δε θα καταρρεύσει από το δίκτυο της Αλ Κάιντα κι από τους Άραβες φανατικούς. Ο κίνδυνος προέρχεται εκ των έσω, από το απορυθμισμένο δίκτυο των εσωτερικών του ηλεκτρικών και ηλεκτρονικών αναγκών, από την αμετροσύνη και την μονομέρειά του, από τους απάνθρωπα εξομοιωτικούς ρυθμούς της παγκοσμιοποίησης. Όμως η αντιμετώπιση των αρνητικών της ‘νέας τάξης’ δε θα προκύψει μέσα από μαζοποιημένες αντιδράσεις αλλά μέσα από μαζικές αφυπνίσεις και συνθετικές δράσεις.
Και ενώ στον κόσμο συμβαίνουν όλα αυτά το μόνο πρόβλημα της Αυτού Μεγαλειότητας, της βασίλισσας της Αγγλίας, από την επίσκεψη του πλανητάρχη στα ανάκτορα του Μπάκιγχαμ ήτανε η φθορά που προκλήθηκε στο γκαζόν των κήπων της από την προσγείωση των προεδρικών ελικοπτέρων. Ο Καραγάτσης στα ‘Ταξίδια’ του γράφει, αναφερόμενος στην έλλειψη ιστορικής παράδοσης που χαρακτηρίζει την Αμερική, πως ένας Αμερικανός ρώτησε κάποτε έναν Άγγλο: «Δε μπορώ να καταλάβω, στην Αμερική έχουμε καλύτερους σπόρους, καλύτερες γενετικές ποικιλίες και καλλιεργητικές μεθόδους, γιατί το δικό μας γκαζόν δεν είναι τόσο όμορφο όσο και το αγγλικό, τι του λείπει;» για να εισπράξει την απάντηση του Άγγλου: «Μα το γεγονός ότι εμείς το ποτίζουμε καθημερινά εδώ και 700 χρόνια». Αυτή η απουσία των 700 χρόνων παράδοσης είναι κατά τον συγγραφέα η αιτία των πολιτισμικών ελλειμμάτων της Αμερικής. Προεκτείνοντας τον συλλογισμό θα μπορούσαμε να μιλήσουμε για τα χιλιάδες χρόνια ιστορίας που λείπουνε από την Γηραιά Αλβιόνα, για να μπορέσει, αντί να συνδιαμορφώνει με την Αμερική την πολιτική της επέκτασης και της επιβολής, να σεβαστεί τους κρεμαστούς κήπους της Βαβυλώνας που άνθισαν, χιλιετηρίδες πριν, στην περιοχή που σήμερα ονομάζεται Ιράκ….
Χρίστος Χ. Λιάπης MD, MSc, PhD, Ψυχίατρος – Διδάκτωρ Παν/μιου Αθηνών, Πρόεδρος ΚΕΘΕΑ
