Η συμπλήρωση Σαράντα Χρόνων (1982 – 2022) από τον θάνατο του Στέφανου Χρ. Στεφανόπουλου συνιστά μια ευκαιρία ουσιαστικής και δίκαιης αποτίμησης του Έργου του. Ο Στέφανος Χρ. Στεφανόπουλος άφησε το ηγετικό – ιστορικό αποτύπωμα της δράσης του σε κρίσιμες περιόδους της Ιστορίας της Πατρίδας μας.
Γράφει ο Γιάννης Γ. Ζαφειρόπουλος *
Συμπληρώθηκαν (4.10.2022) σαράντα χρόνια από τον θάνατο (4.10.1982) του Ηλείου τ. Πρωθυπουργού Στέφανου Χρ. Στεφανόπουλου.
Ο Στέφανος Χρ. Στεφανόπουλος διετέλεσε Πρωθυπουργός της χώρας από τις 17 Σεπτεμβρίου 1965 μέχρι τις 22 Δεκεμβρίου 1966 και ήταν ο τελευταίος Πρωθυπουργός της, περιόδου της Αποστασίας και ο μόνος που έλαβε ψήφο εμπιστοσύνης από την Βουλή.Ο Στέφανος Χρ. Στεφανόπουλος συγκαταλέγεται αντικειμενικά μεταξύ των σημαντικότερων πολιτικών ηγετών στην Ελλάδα του 20ου αιώνα και υπήρξε ο σημαντικότερος Ηλείος πολιτικός στην ίδια περίοδο.
Σφράγισε προσωπικά ο ίδιος για πενήντα χρόνια (1930 – 1977) την ιστορία της Ηλείας (και όχι μόνο) και αναδείχτηκε ο πρώτος και σπουδαιότερος μεταξύ των σημαντικότερων Ηλείων πολιτικών στον 20ο αιώνα. Την ολιγομελή ομάδα των εθνικής εμβέλειας πολιτικών της Ηλείας στον 20ο αιώνα – κατά την γνώμη μας – συμπληρώνει, κατ’ αρχήν, ο Κωνσταντίνος Β. Γόντικας, στενός συνεργάτης του Εθνάρχη Ελευθερίου Βενιζέλου (διετέλεσε Υπουργός Παιδείας και Στρατιωτικών, καθώς και Διοικητής [1930 – 1935] της νεοϊδρυθείσας Αγροτικής Τράπεζας της Ελλάδας.
Επίσης στην ίδια «ολιγομελή ομάδα» ανήκει ο Αθανάσιος Π. Κανελλόπουλος, ο οποίος συνυπήρξε πριν την δικτατορία της 21.4.1967, για μικρό διάστημα με τον Στεφ. Στεφανόπουλο, αλλά δέσποσε στην Ηλεία και επηρέασε τις εθνικές πολιτικές εξελίξεις από τη Μεταπολίτευση μέχρι και τον αδόκητο θάνατό του (1974 – 1996). Ο Αθανάσιος Π. Κανελλόπουλος στο διάστημα αυτό χρημάτισε Υπουργός σε σημαντικά υπουργεία και διετέλεσε και Αντιπρόεδρος στην Κυβέρνηση της Νέας Δημοκρατίας, ενώ διετέλεσε Καθηγητής στο Πανεπιστήμιο Πειραιά και συγγραφέας σημαντικών επιστημονικών και πολιτικών έργων.
Η ιστορική πολιτική διαδρομή του Στέφανου Χρ. Στεφανόπουλου
O Στέφανος Χρ. Στεφανόπουλος είναι περισσότερο γνωστός στο ευρύ κοινό (και στη δημοσιογραφικού χαρακτήρα ιστοριογραφία) ως ένας – ο τρίτος – από τους Πρωθυπουργούς της περιόδου της αποστασίας του 1965.
Και πραγματικά ο τότε Αντιπρόεδρος της Κυβέρνησης του «Γέρου της Δημοκρατίας» Γεωργίου Παπανδρέου, αποδέχτηκε να ηγηθεί μιας νέας (τρίτης) Κυβέρνησης, μετά την καταψήφιση από τη Βουλή των Κυβερνήσεων Γεωργίου Νόβα και Ηλία Τσιριμώκου.
Η «βασιλική κυβέρνηση» του Γ. Νόβα καταψηφίστηκε στις 5.8.1965 από την πλειοψηφία της Βουλής λαμβάνοντας μόλις 131 θετικές ψήφους βουλευτών και την ίδια τύχη είχε στις 28.8.1965 και η δεύτερη Κυβέρνηση του Ηλ. Τσιριμώκου, η οποία συγκέντρωσε 135 ψήφους.
Ο Στέφανος Χρ. Στεφανόπουλος – εκ των πραγμάτων – ήταν ο μόνος ο οποίος θα μπορούσε να ηγηθεί μιάς νέας Κυβέρνησης. Μετά από έντονο προβληματισμό και πιεζόμενος από την Αυλή, από τους Αρχηγούς της Ε.Ρ.Ε. Παναγιώτη Κανελλόπουλο, των Προοδευτικών Σπύρο Μαρκεζίνη, τους αποχωρήσαντες, από την Ένωση Κέντρου βουλευτές, με επικεφαλής τον Κων. Μητσοτάκη και τους εκδότες των εφημερίδων που στήριζαν την Ένωση Κέντρου, ο Στέφανος Χρ. Στεφανόπουλος αποδέχτηκε στις 17.9.1965, την εντολή σχηματισμού νέας Κυβέρνησης στην οποία τώρα θα συμμετείχαν και από ένας εκπρόσωπος των κομμάτων που την στήριξαν (Ε.Ρ.Ε., Κ.Πρ.).
Η Κυβέρνηση Στεφανόπουλου στις 24.9.1965 απέσπασε την εμπιστοσύνη 152 βουλευτών (Αποστάτες της Ε.Κ., βουλευτές της Ε.Ρ.Ε. και των Προοδευτικών).
WIKIPEDIA
Η απόφαση του Στέφανου Χρ. Στεφανόπουλου να ηγηθεί μιας τέτοιας Κυβέρνησης, ανέκοψε σε κάποιο βαθμό – για όσο διάστημα «επιβίωσε» αυτή η Κυβέρνηση – τις δυσμενείς εξελίξεις στα εκκρεμή εθνικά θέματα (Κυπριακό, Ελληνοτουρκικές διαφορές) και στην Οικονομία. Παρασκηνιακές διαβουλεύσεις και με τη συμμετοχή των ηγεσιών των δύο μεγάλων κομμάτων (Ε.Κ. και Ε.Ρ.Ε.) οδήγησαν στις 2.12.1966 στην παραίτηση της Κυβέρνησης Στεφανόπουλου.
Mετά το σχηματισμό δύο Κυβερνήσεων, της πρώτης «τεχνοκρατικής» με Πρωθυπουργό τον Ιωάννη Παρασκευόπουλο και της δεύτερης με Πρωθυπουργό τον Αρχηγό της Ε.Ρ.Ε. Παναγιώτη Κανελλόπουλο (Μάρτιος 1967), ο οποίος απέσυρε προηγουμένως από την Κυβέρνηση Παρασκευόπουλου τη στήριξη του κόμματός, η χώρα εισήλθε σε μια χωρίς προηγούμενο κρίση.
Οι Η.Π.Α., με τους σκοτεινούς μηχανισμούς της Στρατιωτικής Αποστολής στην Ελλάδα και τη CIA εκτρέψανε τις πολιτικές εξελίξεις προς την κατεύθυνση της δικτατορικής λύσης. Η 21η Απριλίου 1967 είχε ήδη φθάσει. Οι εκλογές αντί να διεξαχθούν – όπως είχε … αποφασιστεί – τον Μάϊο 1967, διεξήχθησαν μετά επτά χρόνια, το 1974… Η δικτατορία της 21ης Απριλίου οδήγησε σε μια χωρίς προηγούμενο ιστορική αναστροφή την Ελλάδα και τον Ελληνικό Λαό και πλημμύρισε τη χώρα με δάκρυα και πόνο.
Η συμπλήρωση Σαράντα Χρόνων (1982 – 2022) από τον θάνατο του Στέφανου Χρ. Στεφανόπουλου συνιστά μια ευκαιρία ουσιαστικής και δίκαιης αποτίμησης του Έργου του. [Το παρόν σημείωμα αποτελεί σύνοψη του σχετικού τμήματος, από το Βιογραφικό Δοκίμιο για τον Ηλείο Πολιτικό Ηγέτη που εκπονεί ο γράφων (Γ.Ζ.)].
Ο Στέφανος Χρ. Στεφανόπουλος άφησε το ηγετικό – ιστορικό αποτύπωμα της δράσης του σε κρίσιμες περιόδους της Ιστορίας της Πατρίδας μας. Την περίοδο στην Ελληνική πολιτική σκηνή – 1930 – 1944, εμφανίστηκε μετά από λαμπρές σπουδές στη Γαλλία και με σημαντικό επιστημονικό έργο και στη γαλλική γλώσσα.
Ο Στέφανος Χρ. Στεφανόπουλος εντυπωσίασε – μετά την άφιξή του από τη Γαλλία – τους επιστημονικούς και πολιτικούς κύκλους ως νέος ανερχόμενος επιστήμονας και πολιτικός, ταυτισμένος με ένα σημαντικό πνευματικό – επιστημονικό έργο ως οικονομολόγος, πολιτικός κοινωνιολόγος και γνώστης της πολιτικής φιλοσοφίας.
Ήδη ήταν γνωστός και ως σπουδαίος μελετητής – αναλυτής των πολιτικών συστημάτων, βαθύς γνώστης και κριτικός του Μαρξισμού, αλλά και συστηματικός αναλυτής και υπερασπιστής των αρχών του Κοινωνικού Χριστιανισμού κλπ. Ο Στέφανος Χρ. Στεφανόπουλος, έφερε στις «επιστημονικές αποσκευές του» τις δάφνες που κέρδισε από το πρωτοποριακό σύγγραμμά του «Η κρίσις του νομίσματος και των συναλλαγμάτων και η νομισματική αποκατάσταση» (1927).
Επίσης υπήρξε πρωτοπόρος και προφητικός επιστήμονας για τα ζητήματα που συνδέονται με «το εκδοτικό προνόμιο» νομίσματος σε διεθνές επίπεδο. Η διατριβή του «Προνόμιον Εκδόσεως Χαρτονομίσματος παρά της Διεθνούς Τραπέζης» βραβεύτηκε από τη Γαλλική Ακαδημία. Η διατριβή αυτή πριν από 90 χρόνια συνιστά … «προφητικό» επιστημονικό έργο σε σχέση με την πολυσύνθετη λειτουργία των, λεγόμενων, «εθνικών νομισμάτων».
Ο Καθηγητής Μιχάλης Ψαλιδόπουλος στο σημαντικό βιβλίο του «Η κρίση του 1929 και οι Έλληνες Οικονομολόγοι» (Αθήνα 1989, Ίδρυμα Έρευνας και Παιδείας της Εμπορικής Τράπεζας της Ελλάδας) αναφέρει χαρακτηριστικά (σελ. 299 επ.): «Την πιο ολοκληρωμένη κριτική της ποσοτικής θεωρίας στον ελληνικό χώρο άσκησε ο νέος τότε διδάκτορας του Πανεπιστημίου των Παρισίων Στέφανος Στεφανόπουλος με το βιβλίο του «Η κρίσις του νομίσματος και των συναλλαγμάτων και η νομισματική αποκατάστασις».
Και προσθέτει: «Στο βιβλίο αυτό ο Στεφανόπουλος ελέγχει με πολύ τεκμηριωμένο τρόπο την ισχύ της ποσοτικής θεωρίας και αποδεικνύεται αυστηρός κριτικός του Cassel και άλλων υποστηρικτών της. Ο Στεφανόπουλος τάσσεται αναλυτικά υπέρ της κρατικής παρέμβασης και της διεθνούς συνεννόησης επί των νομισματικών θεμάτων, και κατά της εγκατάλειψής τους στους μηχανισμούς της αγοράς, ακολουθώντας στο σημείο αυτό τον δάσκαλό του και φημισμένο Γάλλο Οικονομολόγο του μεσοπολέμου Bertrand Nogaro, ο οποίος και προλογίζει το βιβλίο του. [Η υπογράμμιση. Γ.Ζ.].
WIKIPEDIA
Την περίοδο 1944 – 1951 ο Στέφανος Χρ. Στεφανόπουλος συμμετείχε σε όλες σχεδόν τις κυβερνήσεις είτε ως Υπουργός Εθνικής Οικονομίας είτε κυρίως ως Υπουργός Συντονισμού. Ειδικότερα κατά την περίοδο του Εμφυλίου Πολέμου, ως Υπουργός Συντονισμού κατάρτισε και υλοποίησε το πρόγραμμα παροχής της Αμερικανικής βοήθειας στην Ελλάδα, το γνωστό ως «Σχέδιο Μάρσαλ». Η έντιμη και παραγωγική διαχείριση του «Σχεδίου Μάρσαλ» απέσπασε τη διεθνή αναγνώριση και επαινέθηκε η επιστημονική και διοικητική επάρκεια των διαδικασιών υλοποίησής του στην Ελλάδα.
Τότε, με τεράστιες δυσκολίες – και κάποιες φορές με λάθη – αποκαταστάθηκαν σε κάποιο βαθμό οι τεράστιες καταστροφές που είχε υποστεί η χώρα μας από την κατοχή και τον εμφύλιο πόλεμο και τέθηκαν οι βάσεις ανόρθωσης και ανασυγκρότησης της οικονομίας μας. Το έργο του Στέφανου Χρ. Στεφανόπουλου την περίοδο αυτή δεν αναγνωρίστηκε – ακόμη και μέχρι σήμερα – στο βαθμό που του άξιζε και η Αμερικανική Οικονομική Αποστολή στην Ελλάδα το αποσιωπούσε με θρασύτητα για να θεωρείται ως αποκλειστικό έργο των Η.Π.Α. η υλοποίηση του «Σχεδίου Μάρσαλ».
Σήμερα, μια νηφάλια αποτίμηση της οικονομικής πολιτικής της περιόδου εκείνης από τον αρμόδιο Υπουργό Συντονισμού Στέφανο Χρ. Στεφανόπουλο μας οδηγεί στη διαπίστωση ότι αυτός υπήρξε ο βασικός συντελεστής της οικονομικής ανασυγκρότησης της περιόδου και ο κύριος δημιουργός των πολιτικών εκβιομηχάνησης και εξηλεκτρισμού της χώρας. Το έργο αυτό συμπληρώθηκε, στη συνέχεια, δημιουργικά από την πολιτική – κυβερνητική δράση δύο εξίσου φωτισμένων πολιτικών του Γεωργίου Καρτάλη και του Σπύρου Μαρκεζίνη.
Μετά την ανάληψη των κυβερνητικών ευθυνών από τον Στρατάρχη Αλέξανδρο Παπάγο [1952-1955] ο Στέφανος Χρ. Στεφανόπουλος ανέλαβε την ευθύνη του Υπουργείου Εξωτερικών και στη συνέχεια του ανατέθηκαν και τα καθήκοντα του Πρώτου (ουσιαστικά) Αντιπροέδρου της Κυβέρνησης του Συναγερμού. Ο Στέφανος Χρ. Στεφανόπουλος σε απόλυτη συμφωνία και συνεργασία με τον Στρατάρχη Παπάγο και παρά τα προβλήματα που ανέκυψαν με την Κυπριακή ηγεσία, χειρίστηκε με απόλυτη διαφάνεια τα θέματα που συνδέονταν με την διαχείριση του Κυπριακού προβλήματος.
Πρωτοστάτησε στην διεξαγωγή των διαπραγματεύσεων και της σχετικής συζήτησης στα Ηνωμένα Έθνη της προσφυγής της Ελλάδας για την επίλυση του Κυπριακού ζητήματος μέσω της επιδίωξης της Αυτοδιάθεσης της Νήσου. Πρέπει να σημειωθεί ότι η συνεπής στάση του Στέφανου Χρ. Στεφανόπουλου αναφορικά με το Κυπριακό ζήτημα θεωρήθηκε ότι έπρεπε μετά τον θάνατο του Στρατάρχη Παπάγου να διαφοροποιηθεί συμπαρασύροντας και την Ελληνική θέση επί του θέματος. Έτσι με αδιαφανείς διαδικασίες δεν επιλέγηκε, όπως αναμενόταν, ο Στέφανος Χρ. Στεφανόπουλος ως διάδοχος του Στρατάρχη Παπάγου και ως Πρωθυπουργός της Χώρας.
Στη συνέχεια ο Στέφανος Χρ. Στεφανόπουλος διαδραμάτισε κρίσιμο ρόλο στην δημιουργία του κόμματος της «ΕΝΩΣΗΣ ΚΕΝΤΡΟΥ» και του ανατέθηκε από τον Πρωθυπουργό Γεώργιο Παπανδρέου η θέση του Αντιπροέδρου της Κυβέρνησης. Οι γνωστές εξελίξεις μετά τον Ιούλιο του 1965 – όπως αναφέρθηκε παραπάνω – οδήγησαν στην διάσπαση της Ε.Κ. και διαμόρφωσαν τις γνωστές συνθήκες αποστασίας πολλών βουλευτών και απώλειας της κοινοβουλευτικής πλειοψηφίας της κυβέρνησης του Γεωργίου Παπανδρέου.
Μια άγνωστη πλευρά της πολιτικής δράσης του Στέφανου Χρ. Στεφανόπουλου κατά τη διάρκεια της δικτατορίας της 4ης Αυγούστου
Δεν είναι ορθή η διαδεδομένη αντίληψη ότι κατά τη διάρκεια της δικτατορίας της 4ης Αυγούστου (1936-1940), ο Στέφανος Χρ. Στεφανόπουλος παρέμεινε αδρανής, όπως καλόπιστα υποστηρίζει στην εμπεριστατωμένη Νεκρολογία του ο Καθηγητής Κ.Ν. Ηλιόπουλος (τότε Πρόεδρος της Εταιρείας Ηλιακών Σπουδών) στην ετήσια έκδοση της Εταιρείας (σελ. 655). Αντίθετα, ο Στέφανος Χρ. Στεφανόπουλος κατά την διάρκεια της δικτατορίας Μεταξά επιδόθηκε σε μία συστηματική προσπάθεια συντονισμού της δράσης πολλών επιφανών στρατιωτικών και πολιτικών παραγόντων με στόχο «την βίαιη ανατροπή της δικτατορίας της 4ης Αυγούστου».
Ήδη από το 1937 και ειδικότερα κατά το 1938, απέκτησε στενή επαφή με την Μ.Ε.Ο. (Μυστική Επαναστατική Οργάνωση) την οποία είχε ιδρύσει ο Υπαρχηγός του Ενωτικού Κόμματος του Παναγιώτη Κανελλόπουλου Ταγματάρχης ε.α. Επαμ. Τσέλλος. Ταυτόχρονα είχε αποκαταστήσει στενή επαφή και με τον κυπριακής καταγωγής Υποστράτηγο Ιωάννη Τσαγγαρίδη ο οποίος εθεωρείτο ο πλέον αξιόπιστος ηγέτης του στρατεύματος, ο οποίος μάλιστα είχε εκφράσει την αντίθεσή του στην δικτατορία Μεταξά και αμφισβητούσε τις επιχειρησιακές ικανότητες του τότε Αρχηγού Γ.Ε.Σ. Αντιστρατήγου Αλεξάνδρου Παπάγου. Ο Υποστράτηγος Ι. Τσαγγαρίδης ήδη είχε αποκαταστήσει επαφή και με τον Γεώργιο Παπανδρέου καθώς και με τον φίλο του και συμπολεμιστή του Νικόλαο Πλαστήρα.
Ο Στέφανος Χρ. Στεφανόπουλος στις μυστικές επαφές για την δημιουργία ενός ευρύτερου αντιδικτατορικού μετώπου εκπροσωπούσε και όλα τα μέλη της Διοικητικής Επιτροπής του Λαϊκού Κόμματος και ειδικότερα τους Περικλή Ράλλη και Πέτρο Ράλλη. Η προσωπικότητα του Στέφανου Χρ. Στεφανόπουλου αποτελούσε εγγύηση για την δυνατότητα προσέλκυσης και αξιωματικών οι οποίοι είχαν παραμείνει στο στράτευμα μετά την εκκαθάριση του 1935.
Η κίνηση Στεφανόπουλου σε συνεργασία με την Μ.Ε.Ο., τον Υποστράτηγο Ι. Τσαγγαρίδη, και άλλες πολιτικές προσωπικότητες κατέληξε στην απόφαση «ότι έπρεπε να προβληθεί εις τους Αξιωματικούς ένας ηγέτης της Αντιδικτατορικής κινήσεως γενικής ει δυνατόν αναγνωρίσεως». Ο Στέφανος Χρ. Στεφανόπουλος σε συνεργασία με τον Υποστράτηγο Τσαγγαρίδη κατέληξαν ότι «η προσωπικότης του Διοικητού της Τραπέζης της Ελλάδας Εμμανουήλ Τσουδερού ήτο η μόνη που θα εξησφάλιζε την καθολική αναγνώριση».
Δυστυχώς, οι προσπάθειες αυτές προδόθηκαν από άτομα που είχαν γνώση αυτών με αποτέλεσμα το καθεστώς Μεταξά να «εγκλωβίσει» τον Εμμανουήλ Τσουδερό σε μία συνάντηση με τον ίδιο τον δικτάτορα Μεταξά και τον γνωστό Υπουργό Ασφάλειας Κ. Μανιαδάκη και τον εξανάγκασαν να υποβάλει την παραίτησή του από την θέση του Διοικητού της Τράπεζας της Ελλάδος. Ο ίδιος ο Στέφανος Χρ. Στεφανόπουλος αφηγείται στον συγγραφέα Γρ. Δαφνή ότι «Ο Μανιαδάκης ειδοποίησε τον Τσουδερόν, μόλις επέδωσε την παραίτησή του, όπως μεταβεί εις την εν Εκάλη έπαυλή του και παραμείνει εις αυτήν, αποφεύγων οιανδήποτε επικοινωνίαν. Εν τούτοις ο Τσουδερός επέτυχε να ειδοποιήσει τον Στεφανόπουλον και να συναντηθεί μετ’ αυτού εις την οικίαν κοινού των φίλου, όπου τον ενημέρωσε περί των στοιχείων, τα οποία περιήλθον εις γνώσιν του Υφυπουργείου Ασφαλείας».
Βέβαια, μετά από δύο εβδομάδες υλοποιήθηκε μία εκστρατεία συλλήψεων και εκτοπίσεων όσων οι μηχανισμοί παρακολούθησης της δικτατορίας είχαν πληροφορηθεί τη συμμετοχή τους στη σχετική προσπάθεια. Ο Εμμανουήλ Τσουδερός εκτοπίστηκε στην Σύρο και οι υπόλοιποι συνεργάτες – όσοι αποκαλύφθηκαν – σε άλλους τόπους εξορίας. Με την αποκάλυψη όμως του Εμμανουήλ Τσουδερού και της συνολικής προσπάθειας, η συνωμοτική κίνηση είχε ουσιαστικά εξαρθρωθεί αλλ’ όμως ο Στέφανος Στεφανόπουλος και οι εναπομείναντες συνεργάτες του συνέχισαν την προσπάθειά τους.
Ήδη όμως και ο Υποστράτηγος Ι. Τσαγγαρίδης, είχε εξοντωθεί υπηρεσιακά από τους Μεταξά – Μανιαδάκη – Παπάγο και είχε εξορισθεί στον Άγιο Κήρυκο της Ικαρίας, καταδικασμένος ουσιαστικά σε θάνατο εξαιτίας της άρνησης της δικτατορίας να επιτρέψει την έγκαιρη μεταφορά του σε νοσοκομείο των Αθηνών (ο Υποστράτηγος Ι. Τσαγκαρίδης απεβίωσε στις 31.3.1939 στο νοσοκομείο «ΕΥΑΓΓΕΛΙΣΜΟΣ»).
Ο Στέφανος Χρ. Στεφανόπουλος συνεχίζοντας τις προσπάθειές του αξιοποίησε την, εξ αιτίας της αντίθεσής του προς την δικτατορία, αντικατάσταση του Α΄ Υπαρχηγού του Γ.Ε.Σ. Υποστρατήγου Πλατή, πλην όμως το καθεστώς Μεταξά διέταξε την άμεση εκτόπιση του Πλατή τον Ιούλιο 1940, ενώ συνέχισε την υπηρεσιακή δίωξή του. Αμέσως μετά την εκτόπιση του Υποστρατήγου Πλατή συνελήφθη και εκτοπίσθηκε τελικά ο Στέφανος Χρ. Στεφανόπουλος.
Με την εκτόπιση του βασικού συντονιστή των αντιδικτατορικών κινήσεων Στέφανου Χρ. Στεφανόπουλου – όπως αναφέρει ο Γρ. Δαφνής «κλείει το κεφάλαιον της αντιδράσεως κατά της δικτατορίας», δεδομένου ότι σε λίγο η Ελλάδα εισέρχεται σε πολεμικές προετοιμασίες. Είναι χαρακτηριστική η αναφορά του Στέφανου Χρ. Στεφανόπουλου για το ήθος του ηρωικού Υποστρατήγου Ι. Τσαγγαρίδη όταν αναφερόμενος (1972) στην έκδοση του «Ημερολογίου ενός Στρατηγού», τόνισε ότι: «Όταν μετά την 4ην Αυγούστου κατελύθη και τότε το δημοκρατικόν πολίτευμα τα βλέμματα όλων εκείνων που παρέμεινον πιστοί εις τους ελεύθερους θεσμούς, εστράφησαν προς τον Ιωάννη Τσαγγαρίδην.
Η παλαιά τους στρατιωτική και πατριωτική δράσις, η βαθεία του προσήλωσις προς την δημοκρατικήν ιδέα, κατέστησαν αυτόν τον αναμφισβήτητον ηγέτην, ο οποίος θα ηδύνατο να επιβάλει πειθαρχία εις το στράτευμα. Κατά την εποχήν εκείνην είχα την ευκαιρίαν να γνωρίσω προσωπικώς και να συνδεθώ με τον αείμνηστον Υποστράτηγον. Μου επροξένησε ευθύς εξ αρχής εντύπωση η ευθυκρισία του, η σεμνότης του, η ανεξαρτησία της γνώμης του, το θάρρος και, η παρρησία του, όπως και η αγάπη του προς τη δημοκρατίαν και την ελευθερίαν, προσόντα που τον είχον επιβάλλει εις την εκτίμησιν των συναδέλφων του».
Αυτή, η άγνωστη πλευρά της πολιτικής δράσης του Ηλείου τ. Πρωθυπουργού Στέφανου Χρ. Στεφανόπουλου συμπυκνώνει, εκφράζει και επιστεγάζει με τον πανηγυρικότερο τρόπο το ήθος και την προσήλωσή του στις αρχές της δημοκρατίας, της ελευθερίας, της κοινωνικής δικαιοσύνης και της αλληλεγγύης. Ενώ, αναδεικνύει την προσωπική γενναιότητα του Στέφανου Χρ. Στεφανόπουλου, ενός πολιτικού ηγέτη που η συνολική δράση του αποτελεί – καθώς θα έλεγε και ο Ιταλός φιλόσοφος Νορμπέρτο Μπόμπιο – «Εγκώμιον Πραότητος»!
* Ο Γιάννης Ζαφειρόπουλος, πρ. Βουλευτής Ηλείας και Β΄ Αθήνας – Υφυπουργός Εξωτερικών, είναι νομικός και συγγραφέας.
