Η 3η Ιουνίου σηματοδοτεί την 30ή επέτειο από την έναρξη της Συνόδου Κορυφής για τη Γη στο Ρίο ντε Τζανέιρο, η οποία σήμερα μνημονεύεται ως σημαντικό συμβολικό ορόσημο στην αντίληψη της έννοιας της βιώσιμης ανάπτυξης στην παγκόσμια πολιτική και στην παγκόσμια κοινή γνώμη. Η Διάσκεψη των Ηνωμένων Εθνών για το Περιβάλλον και την Ανάπτυξη, η οποία πραγματοποιήθηκε στη Βραζιλία τον Ιούνιο του 1992, ονομάστηκε μεταφορικά “Σύνοδος Κορυφής της Γης”. Η ίδια η παράδοση της διεξαγωγής τέτοιων συνεδριάσεων είχε ξεκινήσει είκοσι χρόνια νωρίτερα, τον Ιούνιο του 1972, όταν πραγματοποιήθηκε η πρώτη τέτοια διάσκεψη του ΟΗΕ στη Στοκχόλμη, οπότε ο φετινός Ιούνιος σηματοδοτεί επίσης την 50ή επέτειο της εν λόγω συνεδρίασης.
Παρεμπιπτόντως, η Σοβιετική Ένωση μποϊκοτάρισε τη διάσκεψη του 1972 επειδή δεν επετράπη η συμμετοχή της αντιπροσωπείας της ΛΔΓ. Η κινεζική αντιπροσωπεία στη διάσκεψη ξεκίνησε μια έντονη συζήτηση με τις Ηνωμένες Πολιτείες. Έτσι, η γεωπολιτική άρχισε να επηρεάζει το παγκόσμιο περιβαλλοντικό κίνημα από την αρχή του. Μια άλλη διαχωριστική γραμμή που προέκυψε στη διάσκεψη της Στοκχόλμης ήταν η διαφορά στις προσεγγίσεις μεταξύ των αναπτυγμένων και των αναπτυσσόμενων χωρών. Τα κράτη του Τρίτου Κόσμου, τα οποία μόλις πρόσφατα είχαν απελευθερωθεί από την αποικιακή καταπίεση, επεσήμαναν με οργή ότι η εισαγωγή περιβαλλοντικών περιορισμών στην παραγωγή χωρίς την κατάλληλη αντισταθμιστική υποστήριξη θα μπορούσε να εμποδίσει την ανάπτυξη των εθνικών τους βιομηχανιών.
Στη συνέχεια προέκυψε η θέση ότι όταν οι χώρες της Δύσης πραγματοποίησαν τη βιομηχανική επανάσταση τον 19ο αιώνα και το πρώτο μισό του 20ού αιώνα, δεν είχαν σκεφτεί καθόλου την προστασία του περιβάλλοντος. Έτσι, το επιχείρημα ήταν ότι οι ανεπτυγμένες χώρες ευθύνονται εξ ολοκλήρου για τη ρύπανση του πλανήτη μας. Τώρα, όπως ειπώθηκε, οι χώρες αυτές χρησιμοποιούν το μοντέρνο θέμα της οικολογίας ως εργαλείο για να διαιωνίσουν τις υπάρχουσες κοινωνικές και οικονομικές ανισότητες στον κόσμο και, ως εκ τούτου, να αρνηθούν στις φτωχότερες χώρες το δικαίωμα στην ανάπτυξη. Όλες αυτές οι απόψεις και οι φόβοι πήραν μορφή στην έννοια της “περιβαλλοντικής νεοαποικιοκρατίας”.
Η Λέσχη Βαλντάι έχει ήδη ασχοληθεί με την τρέχουσα κατάσταση των σχετικών συζητήσεων- η θέση της “περιβαλλοντικής νεοαποικιοκρατίας” έχει συμπληρωθεί από ένα νέο αξίωμα της “νεοαποικιοκρατίας του άνθρακα”.
Σε γενικές γραμμές, αυτή η έμφαση στην αντίφαση μεταξύ οικολογίας και ανάπτυξης έχει γίνει, κατά τη γνώμη μας, ένα από τα κύρια εμπόδια στην επιδίωξη περαιτέρω διαδικασιών. Η διάσκεψη του Ρίο προσπάθησε να συμβιβάσει αυτές τις δύο απόψεις.
Ένα από τα θεσμικά αποτελέσματα της πρώτης διάσκεψης της Στοκχόλμης ήταν η δημιουργία του Προγράμματος των Ηνωμένων Εθνών για το Περιβάλλον (UNEP). Το πρόγραμμα αυτό έγινε αργότερα ένα από τα κύρια παγκόσμια κέντρα συντονισμού των διεθνών προσπαθειών στον τομέα της οικολογίας και στη συνέχεια για την καταπολέμηση της υπερθέρμανσης του πλανήτη. Αργότερα, το πρόγραμμα του ΟΗΕ ήταν ένας από τους πρωτεργάτες της δημιουργίας της Διακυβερνητικής Επιτροπής για την Κλιματική Αλλαγή. Με τη σειρά τους, οι εκθέσεις αυτής της ομάδας κατέχουν καίρια, αν όχι αποφασιστική, θέση στην ανάπτυξη παγκόσμιων προσεγγίσεων για την καταπολέμηση της υπερθέρμανσης του πλανήτη και την προώθηση ενός πράσινου μετασχηματισμού. Αυτό φάνηκε ξεκάθαρα στο πλαίσιο της περσινής συνόδου κορυφής στη Γλασκώβη.
Κοιτάζοντας πίσω στην ιστορία, μπορούμε να υποστηρίξουμε ότι το 1972 ήταν πράγματι ένα σημείο καμπής για την εδραίωση της θέσης της παγκόσμιας περιβαλλοντικής ευθύνης στην παγκόσμια κοινή γνώμη. Εκτός από τη διάσκεψη του ΟΗΕ στη Στοκχόλμη, η πρώτη έκθεση προς τη Λέσχη της Ρώμης, που δημοσιεύθηκε το ίδιο έτος, είχε εξίσου ή και περισσότερο αντίκτυπο στη συνείδηση τόσο των εμπειρογνωμόνων όσο και των απλών ανθρώπων. Ο τίτλος αυτής της έκθεσης έγινε διάσημος: “Τα όρια της ανάπτυξης”. Η έντονη κινδυνολογία αυτής της έκθεσης, καθώς και ο προκλητικός χαρακτήρας των συμπερασμάτων της, προκάλεσαν μια εξαιρετικά έντονη συζήτηση τόσο μεταξύ των ειδικών όσο και στον λαϊκό Τύπο. Δεν είναι ακόμη ασυνήθιστο να βρίσκει κανείς οικονομολόγους και περιβαλλοντολόγους που αρχίζουν να ξεσπούν σε οργισμένα παραληρήματα με την απλή αναφορά του όρου “Τα όρια της ανάπτυξης”.
Ποια είναι η πηγή αυτής της διαμάχης Η έκθεση αναφέρει ότι οι φυσικοί πόροι και οι πηγές ενέργειας είναι εξαντλήσιμοι, ενώ η παραγωγή, η κατανάλωση και ο παγκόσμιος πληθυσμός αυξάνονται. Καταλήγει στο συμπέρασμα ότι, λόγω αυτών των παραγόντων, θα επέλθει απότομη και αμετάκλητη κατάρρευση του ανθρώπινου πολιτισμού μέχρι το τέλος του 21ου αιώνα- οι συγγραφείς επικαλούνται τα δικά τους υπολογιστικά μοντέλα για να υποστηρίξουν αυτόν τον ισχυρισμό. Η έκθεση συνέστησε ότι για να επιβιώσει η ανθρωπότητα πρέπει να περάσει από την πολιτική της μεγέθυνσης και της ανάπτυξης στην πολιτική της αυτοσυγκράτησης. Υποστηρίζει επίσης ότι όσο πιο γρήγορα συμβεί αυτό, τόσο το καλύτερο.
Τέτοια συμπεράσματα έρχονται σε αντίθεση με διαχρονικές λαϊκές παραδοχές: από τη βιομηχανική επανάσταση του 19ου αιώνα, η θεμελιώδης στάση της ανθρωπότητας ήταν η πίστη στην πρόοδο: πρώτα στην τεχνολογική και μετά στην κοινωνική. Το σήμερα είναι καλύτερο από το χθες και το αύριο θα είναι αναμφίβολα καλύτερο από το σήμερα. “Τα παιδιά και τα εγγόνια μας θα ζήσουν καλύτερα από εμάς” είναι μια γνωστή φράση. Ακόμη και δύο παγκόσμιοι πόλεμοι δεν μπόρεσαν να κλονίσουν αυτή την πίστη στην πρόοδο. Μετά την ολοκλήρωσή τους, η πίστη αυτή ανανεώθηκε και πάλι. αφορά την παγκόσμια κοινή γνώμη στις αρχές της δεκαετίας του 1970, αυτή η πίστη στην πρόοδο ήταν σχεδόν απόλυτη: η ανθρωπότητα είχε ταξιδέψει στο διάστημα και είχε στείλει έναν άνθρωπο στο φεγγάρι, είχε εισαγάγει την ειρηνική πυρηνική ενέργεια, τους υπολογιστές, το Boeing 747, την ύφεση κ. λπ. Και να ένα κείμενο που δήλωνε ευθέως ότι η πρόοδος, η ανάπτυξη και η εξέλιξη δεν είναι καλό για την ανθρωπότητα, αλλά κακό. Αυτή η πρόοδος φέρνει άμεσα τον θάνατο του πολιτισμού πιο κοντά. Είναι φυσικό, επομένως, ότι “Τα όρια της ανάπτυξης” στο πλαίσιο αυτό θεωρήθηκε από πολλούς ως μία από τις μεγαλύτερες πνευματικές προκλήσεις του 20ού αιώνα.
Η σύνοδος κορυφής του Ρίο, που πραγματοποιήθηκε είκοσι χρόνια αργότερα, με την επίσημη κατοχύρωση της βιώσιμης ανάπτυξης, έδωσε απάντηση όχι μόνο (και κατά τη γνώμη μας όχι τόσο) στις παραπάνω αντιθέσεις μεταξύ πλούσιων και φτωχών χωρών για την οικολογία και την ανάπτυξη, αλλά και στην προκλητική απαισιοδοξία της κινδυνολογικής ιδεολογίας που αναπτύχθηκε από τα “Όρια της ανάπτυξης”. Η ανάπτυξη δεν είναι κακό- είναι ακόμα καλό. Αυτό είναι το κύριο μήνυμα αξίας της συνόδου κορυφής του Ρίο. Ωστόσο, προκειμένου οι καρποί της ανάπτυξής μας να απολαμβάνονται από τις μελλοντικές γενιές, πρέπει να είναι βιώσιμη. Η σύνοδος κορυφής του Ρίο επικεντρώθηκε κυρίως στις περιβαλλοντικές πτυχές της βιωσιμότητας, ενώ αργότερα προστέθηκαν κοινωνικές και άλλες πτυχές. Όλα αυτά οδήγησαν συστηματικά στη διαμόρφωση του καταλόγου των Στόχων Βιώσιμης Ανάπτυξης υπό την αιγίδα του ΟΗΕ. Οι εργασίες για την εφαρμογή τους διεξάγονται σήμερα, τόσο σε παγκόσμιο επίπεδο όσο και σε εθνικά προγράμματα. Είναι δυνατόν, και μερικές φορές απαραίτητο, να μιλήσουμε για τον ουτοπικό και δηλωτικό χαρακτήρα αυτών των στόχων, αλλά παρ’ όλα αυτά παρέχουν ένα σημαντικό σύστημα κατευθυντήριων γραμμών για το μέλλον.
Η κινδυνολογία, ωστόσο, δεν έχει εξαφανιστεί από πουθενά. Η πανδημία του Κόβιντ προκάλεσε μια μαζική έξαρση αυτής της κινδυνολογίας, την οποία όλοι έχουμε παρακολουθήσει τα τελευταία δύο χρόνια. Η τελευταία μεγάλη στρατιωτική σύρραξη στην Ευρώπη αποτελεί πλέον, όπως είναι φυσικό, πηγή μεγάλης ανησυχίας, καθώς επηρεάζει την παγκόσμια ενεργειακή και διατροφική βιωσιμότητα. Σε οικολογικό πλαίσιο, η κινδυνολογία έχει γίνει η σημαντικότερη κινητήρια δύναμη του αγώνα κατά της κλιματικής αλλαγής. Δεν ξέρω πόσο σωστό είναι να συγκρίνουμε την Γκρέτα Θούνμπεργκ και το “The Limits to Growth”, αλλά το μήνυμά τους ότι αν δεν κάνουμε τίποτα τώρα, τότε οι μελλοντικές γενιές θα ζήσουν χειρότερα, είναι στην πραγματικότητα ακριβώς το ίδιο. Αυτό είναι, ίσως, το κύριο νόημα της τριάδας των περιβαλλοντικών επετείων φέτος.
*O Έρολ Ούσερ (Erol User) είναι πρόεδρος και CEO της USER HOLDİNG. Επιχειρηματίας και φιλάνθρωπος, πρόκειται έναν από τους καινοτόμους παίκτες της επιχειρηματικής τουρκικής σκηνής. Η USER HOLDİNG είναι επενδυτική τραπεζική εταιρεία που προσφέρει συμβουλευτικές υπηρεσίες τόσο σε τουρκικές όσο και διεθνείς εταιρείες.
