Πιθανότατα δεν θα ήταν υπερβολή να πούμε ότι πρακτικά- ολόκληρο το σύστημα των διεθνών σχέσεων του 21ου αιώνα συνδέεται πολύ στενά με συζητήσεις για τις αξίες. Επιπλέον,οι στρατηγικές για την προώθηση των αξιών έχουν γίνει θέματα καίριας σημασίας, και είναι οι τακτικές οι οποίες βασίζονται πρωταρχικά- αν όχι αποκλειστικά- σε αξίες, και μόνο δευτερευόντως σε συμφέροντα.
Οι αξίες καθορίζουν την πολιτική. Πόσο σωστή είναι αυτή η δήλωση; Η δυναμική της παγκόσμιας πολιτικής τον 21° αιώνα πολύ συχνά μετακινείται από την παραδοσιακή ισορροπία της δύναμης στην κανονιστική μάθηση αξιών των πράξεων της εξωτερικής πολιτικής. Συνεπώς, οι ηθικές στάσεις συμπεριφοράς και προσεγγίσεις αρχίζουν να παίζουν έναν ακόμη μεγαλύτερο ρόλο, μερικές φορές κυριαρχούν ακόμη και έναντι της παγκόσμιας διπλωματίας και της μάχης της εξωτερικής πολιτικής. Αυτός ο παράγοντας της αξίας είναι ιδιαίτερης σημασίας για την αντίληψη και κατανόηση της εξωτερικής πολιτικής από την κοινωνία σε διάφορες χώρες. Ως εκ τούτου, τα προβλήματα του ηθικού σχετικισμού, ο αναθεωρητισμός των αξιών και η κανονιστική υποθετικότητα της εξωτερικής πολιτικής έρχονται στο προσκήνιο.
Διαφορετικές αξίες και διαφορετικές κανονιστικές συμπεριφορές, που συνδέονται με αυτές, γίνονται τώρα ένα ολοένα και πιο εμφανές εμπόδιο στο διάλογο ανάμεσα στα διαφορετικά κέντρα δύναμης της παγκόσμιας αρένας. Η ιδέα ότι οι αξίες της Δύσης είναι παγκόσμιες απορρίπτεται συνεχώς ,και συχνά εκλαμβάνεται από τις αναπτυσσόμενες χώρες ως νέο-αποικισμός. Ανάμεσα στις αναθεωρητικές δυνάμεις, γίνεται σημαντικό επιχείρημα ότι η επέκταση της Δύσης είναι γεγονός, κάτι το οποίο φαίνεται ως ανάμιξη στα εσωτερικά θέματα. Σαν αποτέλεσμα, οι παράγοντες των πολιτικών στο σύγχρονο κόσμο χρησιμοποιούν ολοένα και περισσότερο διαφορετική σημασιολογία. Αυτό συμβαίνει ακόμη και όταν όλοι επικοινωνούν χρησιμοποιώντας τα ίδια επαγγελματικά Αγγλικά. Ο λόγος για αυτό βρίσκεται στις διαφορετικές προσεγγίσεις αξιών και στις δημόσιες προσδοκίες από την εξωτερική πολιτική στις διαφορετικές κοινωνίες. Συνεπώς, η αμοιβαία σημασιολογική παρανόηση γίνεται πλέον το κυριότερο πρόβλημα των διεθνών σχέσεων. Υπό αυτήν την έννοια, θα μπορούσε να φανεί υπερβολή αν λέγαμε ότι πρακτικά ολόκληρο το σύστημα των διεθνών σχέσεων του 21ου αιώνα σχετίζεται με συζητήσεις γύρω από τις αξίες. Επιπλέον, οι στρατηγικές για την προώθηση των αξιών έχουν γίνει θέματα καίριας σημασίας, και είναι οι τακτικές οι οποίες βασίζονται πρωταρχικά- αν όχι αποκλειστικά- σε αξίες, και μόνο δευτερευόντως σε συμφέροντα. Στη Συνθήκη της Λισαβόνας, η Ευρωπαϊκή Ένωση έγραψε ξεκάθαρα ότι αποζητά και επιδιώκει μία πολιτική βασισμένη στις αξίες. Η έννοια της “κανονιστικής δύναμης” έχει γίνει, ίσως, η κύρια έννοια στην περιγραφή της εξωτερικής στρατηγικής της Ευρωπαϊκής ‘Ενωσης.
Γεωπολιτική διαμαρτυρία
Η πολιτική της παγκόσμιας προώθησης των αξιών και τα κανονιστικά θεμέλια της πολιτικής προκαλούν, στο πλαίσιο των σύγχρονων γεωπολιτικών μαχών, μία αναθεωρητική αντίδραση από όσους αντιτίθενται στις δυνάμεις της Δύσης- κυρίως η Κίνα και η Ρωσία. Καθώς αυτή η μάχη εντείνεται, η αξία τους και ο κανονιστικός αναθεωρητισμός τους ξεκινά να συμπληρώνει τον γεωπολιτικό αναθεωρητισμό αυτών των χωρών. Επιπλέον, αυτό-από μόνο του- γίνεται η κανονιστική βάση για τη γεωπολιτική διαμαρτυρία και-συνεπώς- λαμβάνει μία-σχεδόν-ιδεολογική βάση.
Από αυτή την άποψη, το πρόβλημα των παγκόσμιων αξιών γίνεται εξαιρετικά έντονο θέμα στην αναθεωρητική ατζέντα. Είναι όμως εφικτό ή μία παραίσθηση;
Επιπροσθέτως, δεδομένης της στενής σύνδεσης των αξιών και των συμφερόντων, υπάρχει πάντα ο πειρασμός να πούμε ότι οποιαδήποτε συζήτηση αναφορικά με τις αξίες είναι απλά ένα πρόσχημα για την προώθηση αρκετά ξεκάθαρων γεωπολιτικών συμφερόντων. Εξ ου και ο αρνητισμός, όταν στην κατανόηση των αξιών, δεν είναι η αντανάκλαση στις αξίες κάποιου, αλλά η άρνηση των εξωτερικών(αξιών).
“Συνεπώς, δεν θα ήταν υπερβολή να πούμε ότι για πολλούς και στη Ρωσία και στο μη Δυτικό κόσμο -σαν σύνολο-η παρακάτω πρόβλεψη έχει μία λογική: “η μόνη μας αξία είναι ότι είμαστε κατά των δικών σας αξιών.”
Παρά το εξωτερικό του παράδοξο, λειτουργεί ακόμη και ενώνει πολιτικά τις πιο διαφορετικές χώρες και δυνάμεις του μη Δυτικού κόσμου. Έτσι, ο αρνητισμός που βασίζεται στις αξίες γίνεται η βάση ενοποίησης για τη γεωπολιτική μάχη.
Εξίσου σημαντικό είναι το γεγονός ότι η απλότητα αυτού του αρνητισμού αξιών το κάνει απόλυτα κατανοητό και a priori αποδεκτό για τις ευρύτερες κοινωνικές μάζες, για τους κακόφημους “βαθείς ανθρώπους”, για τον απλό άνθρωπο. Αυτό του επιτρέπει να χρησιμοποιείται ενεργά στην πολιτική των μέσων, με έμφαση στην απλοποίηση και τα τερατώδη στην κάλυψή του. Σαν αποτέλεσμα, τα θέματα αξιών γίνονται προτεραιότητα για τον πόλεμο των πληροφοριών ο οποίος συνοδεύει τη γεωπολιτική.
Άλλη μία διάσταση του αναθεωρητισμού των αξιών είναι η παραδοσιοκρατία και η πρωτογένεια (και αν θέλετε, αρχαϊσμός), η στενή σύνδεση των αξιών με τα πολιτιστικά αρχέτυπα από τα βάθη της ιστορίας. Υπό αυτήν την έννοια, η κανονιστική πρόοδος της Δύσης παρουσιάζεται ως απειλή στην παραδοσιακή ταυτότητα. Επίσης, η ταυτότητα περιλαμβάνει πολλές διαστάσεις: εθνική, θρησκευτική, διάσταση του κέντρου του κράτους, συμπεριφοράς ή σεξουαλικής έννοιας. Αυτή η σημασιολογία της παραδοσιοκρατίας καθιστά εφικτή την επεξήγηση της εξωτερικής κανονιστικής πίεσης ως κύρια απειλή στα θεμέλια, στην ύπαρξη ενός λαού. Σαν αποτέλεσμα, η πολιτική πρόκληση για τις ελίτ μετατρέπεται πολύ εύκολα σε απόλυτη απειλή για ολόκληρο το έθνος, και δίνει προτεραιότητα στην αντίστοιχη έμφαση από τα μέσα μαζικής ενημέρωσης.
Ο ρόλος της ιστορικής μνήμης
Αυτή η σύνδεση ανάμεσα στον αναθεωρητισμό των αξιών και την παραδοσιοκρατία καθιστά επιτακτική ανάγκη να απευθυνθούμε στην ιστορία της κανονιστικής πολιτικής. Διαφορετικές ερμηνείες της ιστορικής μνήμης γίνονται το κέντρο μίας πραγματικής μάχης της εξωτερικής πολιτικής. Εδώ μπορείς να δεις ένα πολύ χαρακτηριστικό παράδειγμα του πώς οι αξίες και τα συμφέροντα συνδέονται μεταξύ τους. Αυτό -εν μέρει-καθιστά εφικτή την ενεργή χρήση αξιών στη γεωπολιτική μάχη. Νομίζω ότι μπορούμε να πούμε ότι η ιστορική μνήμη είναι-αναμφισβήτητα-μία αξία η οποία μπορεί να ξυπνήσει μία σοβαρή αντίδραση στην κοινωνία. Όμως, η πολιτική του σχηματισμού (και η τροποποίηση) της ιστορικής μνήμης, επιδιώκεται ενεργά από πολλά κράτη, είναι μία κοινωνική κατασκευή, που εφαρμόζεται μόνο στη βάση των συμφερόντων. Και έτσι, μπορούμε να συμπεράνουμε ότι υπάρχει μόνο ένας δρόμος ανάμεσα στις αξίες και τα συμφέροντα. Κάτι τέτοιο σημαίνει ότι όχι μόνο οι αξίες(σαν βασική κατηγορία)καθορίζουν τα συμφέροντα(ως πιο εφαρμοσμένη κατηγορία), αλλά και το αντίστροφο, τα συμφέροντα επίσης επηρεάζουν τις αξίες, τις διαμορφώνουν και τις αναμορφώνουν, μερικές φορές αλλάζοντας τις αξίες οι οποίες ήταν εγγενείς στην κοινωνία. Επομένως ,το ερώτημα τι προηγείται — οι αξίες ή τα συμφέροντα —δεν έχει πολύ ξεκάθαρη απάντηση.
Η χρήση της ιστορικής μνήμης στη μάχη των αξιών συνδέεται συχνά με την αντίθεση του ηρωισμού του παρελθόντος και της σύγχρονης “μετά-ηρωικής” κοινωνίας. Αυτό είναι εμφανές στο ευρύτερο πλαίσιο κριτικής της καταναλωτικής κοινωνίας και της έλλειψης πνευματικότητας ,όπου η ιστορία(ή τουλάχιστον εξιδανικευμένοι ιστορικοί μύθοι)γίνεται σημαντικό ηθικό παράδειγμα. Εδώ, από τη μία, είμαστε εξοικειωμένοι με τη σκέψη του “Πρώσου δασκάλου στο σχολείο” να είναι ο πραγματικός αρχιτέκτονας της εθνικής συνοχής στη Γερμανία (και της στρατικοποίησής της). Όμως, από την άλλη, τέτοια προσέγγιση δεν μπορεί να οδηγήσει μόνο στον “αναηρωισμό”, αλλά επίσης να προκαλέσει αντανακλάσεις στο πώς αυτό το ιστορικό ιδανικό συνδυάζεται με την πραγματική συμπεριφορά των ελίτ και τη συμμόρφωσή τους με ένα τέτοιο ιδανικό. Στο πλαίσιο της δυσπιστίας της κοινωνίας για τις ελίτ (κάτι το οποίο είναι αρκετά σύνηθες σε πολλές χώρες του σύγχρονου κόσμου),αυτό το μέσο και η πολιτική προώθηση των ιστορικών ιδανικών μπορεί κάποιες φορές μόνο να ενισχύσει την κοινωνική δυσαρέσκεια. Η επόμενη κύρια αξία γύρω από την οποία διεξάγεται μία έντονη ρυθμιστική και γεωπολιτική μάχη είναι η αξία της δημοκρατίας. Η Συνάντηση Κορυφής για τη Δημοκρατία που έγινε από τον Joe Biden (Summit for Democracy)TO Δεκέμβριο του 2021 έβαλε αυτό το πρόβλημα στο κέντρο της πραγματικής παγκόσμιας πολιτικής. Κατόπιν αυτού, ίσως, δεν θα ήταν υπερβολή να μιλήσουμε για τη συμβολική διαίρεση του κόσμου σε δύο μέρη: την ένωση των δημοκρατιών και την “ένωση των δικτατόρων” που είναι αντίθετη στην πρώτη. Έτσι, οι αξίες εδώ έχουν εξαιρετικά σημαντικό αντίκτυπο στην πραγματική γεωπολιτική διαίρεση του κόσμου. Η σημαντικότερη διαφωνία είναι το αν η αντίληψη/έννοια της δημοκρατίας θα πρέπει να είναι παγκόσμια, κοινή σε όλες τις χώρες, και να βασίζεται στις Δυτικές αξίες,ή όχι, και αν πολλές διαφορετικές ερμηνείες της δημοκρατίας είναι πιθανές, ή όχι, και αν πολλές “μη Δυτικές” ερμηνείες της δημοκρατίας είναι πιθανές,καθορισμένες από τις ιδιαιτερότητες της ιστορικής, θρησκευτικής, πολιτιστικής και πολιτικής ανάπτυξης μεμονωμένων χωρών. Και τι γίνεται αντιληπτό από τη μη Δυτική δημοκρατία (και τις μη Δυτικές αξίες);
Είναι δυνατό να τους δοθεί ένας θετικός ορισμός ανάπτυξης, ή χαρακτηρίζονται μόνο από την απόρριψη των Δυτικών μοντέλων, όπως αναλύσαμε παραπάνω;
Ασφαλώς, η ιστορική μνήμη και η δημοκρατία δεν ήταν σε καμία περίπτωση οι μόνες αξίες οι οποίες βρέθηκαν στο επίκεντρο πραγματικής γεωπολιτικής μάχης. Στο σύγχρονο κόσμο, αυτές περιλαμβάνουν-αναμφίβολα-περιβαλλοντικές αξίες και πράσινες ηθικές, οι οποίες κερδίζουν αποφασιστική σημασία στο πλαίσιο της ενεργειακής μετάβασης και της μάχης κατά της κλιματικής αλλαγής. Η πανδημία του Covid έχει τεράστιο αντίκτυπο στην ατζέντα αξιών. Από την άλλη πλευρά, σε πολλές χώρες βλέπουμε την προώθηση ενός είδους νέας “αξίας ανελευθερίας,” η οποία διατυπώνεται ως αναγκαιότητα για την ασφάλεια των ανθρώπων σε μία επικίνδυνη κοινωνία. Επίσης, προκαλεί δημόσια διαμαρτυρία, μία αύξηση δυσπιστίας ανάμεσα στην κοινωνία και την ελίτ, την εμφάνιση εννοιών όπως του “ιατρικού απολυταρχισμού”, επιστροφή στις ιδέες της βιοδύναμης του Michel Foucault.Η μάχη για τις αξίες ξεκίνησε να εμφανίζεται ολοένα και συχνότερα στις αθλητικές διοργανώσεις και στο Ολυμπιακό κίνημα (Olympic movement).Η φράση “ο αθλητισμός είναι πέρα από την πολιτική” τώρα, ίσως να μπορεί κιόλας να αντικατασταθεί από τη φράση “ο αθλητισμός δε μπορεί να υπάρξει έξω από τις αξίες.” Η μεγάλη ιδέα του αγαπητού μου φίλου Καθηγητή Dr. Yilmaz Arguden για Ολυμπιακούς αγώνες που θα σέβονται τις θρησκείες και τις αρχές όλων των ανθρώπων στην Κωνσταντινούπολη (Ορθόδοξοι), στη Ρώμη/ Βατικανό (Καθολικοί),στην Ιερουσαλήμ(Εβραίοι)και στη Μέκκα(Μουσουλμάνοι)θα μπορούσε να φέρει κοντά ολόκληρο τον κόσμο.
*O Έρολ Ούσερ (Erol User) είναι πρόεδρος και CEO της USER HOLDİNG. Επιχειρηματίας και φιλάνθρωπος, πρόκειται έναν από τους καινοτόμους παίκτες της επιχειρηματικής τουρκικής σκηνής. Η USER HOLDİNG είναι επενδυτική τραπεζική εταιρεία που προσφέρει συμβουλευτικές υπηρεσίες τόσο σε τουρκικές όσο και διεθνείς εταιρείες.
