Δεν υπάρχει μόνο ένας δρόμος ανάμεσα στα ιδανικά και τα συμφέροντα. Δεν είναι μόνο τα ιδανικά ως βασική κατηγορία τα οποία καθορίζουν τα συμφέροντα σαν πιο εφαρμοσμένη κατηγορία. Αντιθέτως, τα συμφέροντα-με τη σειρά τους- επίσης επηρεάζουν τα ιδανικά. Τα διαμορφώνουν και τα αναδιαμορφώνουν. Μερικές φορές αλλάζουν τελείως τα ιδανικά τα οποία ήταν, πριν, εγγενή στην κοινωνία. Ως εκ τούτου, το ερώτημα που κυριαρχεί -ιδανικά ή συμφέροντα-σε αυτή τη φάση δεν έχει ξεκάθαρη απάντηση.
Το πρόβλημα των ιδανικών στην παγκόσμια πολιτική είναι ένα από τα πιο έντονα. Σχεδόν όλες οι διεθνείς σχέσεις του 21ου αιώνα συνδέονται πολύ στενά με την συζήτηση περί αξιών και ιδανικών. Επιπλέον, οι στρατηγικές να προωθηθούν αξίες έχουν γίνει πολύ σημαντικές, καθώς επίσης και οι πολιτικές οι οποίες βασίζονται πρωταρχικά, αν όχι αποκλειστικά, σε ιδανικά, και κατόπιν σε συμφέροντα. Στη Συνθήκη της Λισαβόνας, η Ευρωπαϊκή Ένωση ξεκάθαρα δήλωσε εγγράφως ότι αποζητά μία πολιτική που θα βασίζεται σε ιδανικά και αξίες. Συνεπώς, οι προηγούμενες ερμηνείες των διεθνών σχέσεων ως μάχη συμφερόντων τα οποία διαμορφώνουν τη βάση της κλασικής θεωρητικής σχολής του ρεαλισμού, πλέον φαίνεται να ανήκουν στο παρελθόν.
Όμως είναι πραγματικά αυτό το θέμα; Πόσο ξεκάθαρα αποφασιστική είναι αυτή η διαδικασία; Πιθανότατα, από όλες τις αξίες που φιγουράρουν με κάποιο τρόπο στις πολιτικές συζητήσεις, υπάρχουν μόνο δύο οι οποίες είναι απόλυτα ασυμβίβαστες και καθολικές. Υπάρχουν θρησκευτικές αξίες και εθνική ταυτότητα (εθνική, φυλετική και άλλες). Είναι ξεκάθαρο ότι η προθυμία να υπερασπιστούμε αυτές τις αξίες και να παλέψουμε για αυτές διαφέρει από θρησκεία σε θρησκεία και από εθνότητα σε εθνότητα. Επίσης είναι προφανές ότι υπάρχουν πολιτικές στρατηγικές για την δόμηση εθνικής/θρησκευτικής ταυτότητας οι οποίες και εφαρμόζονται. Ακόμη και αν υποθέσουμε ότι μία κυνική μορφή κοινωνικής μηχανικής έπαιξε σε αυτό το σημείο το ρόλο της, τότε θα πρέπει να συμπεράνουμε ότι έπεσε σε γόνιμο έδαφος. Ακόμη και τα θέματα της εθνότητας και της θρησκευτικότητας είναι απλά από εκείνα τα θέματα τα οποία είναι πρωταρχικής σημασίας για τον καθημερινό άνθρωπο και την πλειοψηφία της κοινωνίας. Αν χρησιμοποιήσουμε τον όρο Lev Gumilyov, τότε εδώ το πάθος εκδηλώνεται ιδιαιτέρως γρήγορα σε ένα άτομο ή μια κοινωνία — κάτι εξαιρετικά απαραίτητο για την αποτελεσματική προώθηση μίας αξίας προς τα έξω.
Ειλικρινά μιλώντας, σε ότι αφορά όλες τις άλλες αξίες , αυτό δεν αποτελεί πρόβλημα. Επιπλέον, οι υποκινητές αυτής της συζήτησης περί αξιών, για τον οικουμενικό χαρακτήρα τους σε έναν κόσμο παγκοσμιοποίησης και την προώθησή τους σε όλα τα κράτη και τις κοινωνίες, ούτε που έχουν κατά νου αυτές τις δύο αξίες(εθνικές και θρησκευτικές). Είναι απίθανο ότι η Ευρωπαϊκή Ένωση προτίθεται να υιοθετήσει μία πολιτική η οποία θα προστατεύει την εθνότητα και την θρησκευτικότητα. Επιπλέον, ας είμαστε ειλικρινείς, όπως έχουν δείξει πολλά παραδείγματα στην ιστορία, από εθνική/θρησκευτική ταυτότητα μέχρι την εθνική/θρησκευτική αποκλειστικότητα , υπάρχει συχνά ένα μικρό λογικό βήμα που έχει μείνει (ειδικότερα στο πλαίσιο της προσπάθειας για την προώθηση των αξιών και τον μεταξύ τους ανταγωνισμό). Κάτι τέτοιο, νομίζω, δεν περιλαμβάνεται στα έργα του προγράμματος να χτιστεί μία ομοιογενής παγκόσμια κοινωνία και μία παγκόσμια πολιτική βασισμένη σε οικουμενικές αξίες. Εδώ, η εθνότητα και η θρησκευτικότητα θα έπρεπε, ιδανικά, να γίνουν ένα εξωτικό «φωτεινό σημείο» κάθε τοπικής κοινωνίας, κάτι σαν χαριτωμένο στερεότυπο από ταξιδιωτικούς οδηγούς. Στην πραγματικότητα, η αξία της ανοχής, η οποία προωθείται ενεργά, έχει σκοπό να επιτύχει ακριβώς αυτό (διαφορετικές αποχρώσεις αυτής της αξίας που να σχετίζονται με θετική διάκριση και η προτεραιότητα των μειονοτήτων έναντι των πλειονοτήτων είναι ένα ξεχωριστό θέμα, όμως για το σκοπό αυτού του άρθρου δεν είναι και τόσο σημαντικό θέμα). Το μόνο πρόβλημα είναι μέχρι ποιο σημείο αυτές οι παγκόσμιες οικουμενικές αξίες μπορούν να ξυπνήσουν σε ένα μέσο άνθρωπο και στην κοινωνική μάζα μία αρχέγονη παθιασμένη αντίδραση , τουλάχιστον ελάχιστα συγκρίσιμη με τα ιδανικά της εθνότητας και της θρησκευτικότητας; Αν η απάντηση είναι ότι αυτό το σημείο είναι ελάχιστο (ακόμα και για τις περιβαλλοντικές αξίες, οι οποίες σήμερα, κατά τη γνώμη μας, μπορούν δυνητικά να υποστηριχθούν με πολύ πάθος), τότε δεν θα ήταν σωστό να πούμε ξεκάθαρα ότι αυτά τα ιδανικά είναι απλά μία μεταμοντέρνα κοινωνική δομή, ακόμη και αν ολόκληρη η παγκόσμια πολιτική του 21ου αιώνα βασίζεται σε αυτά;
Ένα σημαντικό και-πρακτικά-αμφιλεγόμενο θέμα είναι η σχέση μεταξύ αξιών/ιδανικών και συμφερόντων. Από τη μία, διαχωρίζονται παραδοσιακά μεταξύ τους, αρκετά ξεκάθαρα στον τρόπο κατανόησης των διαφορών, λαμβάνοντας υπόψιν όλες τις πλευρές και, ταυτόχρονα, βασιζόμενες στις αρχές της αποφυγής βίας ως παράδειγμα που αντιτίθεται στην αντίληψη ότι η βία είναι τρόπος επίλυσης διαφορών. Η αντίθεση της διαφωνίας των αξιών και της διαφωνίας των συμφερόντων είναι πολύ σημαντική σε αυτό το σημείο. Οποιαδήποτε προσπάθεια επίλυσης θα πρέπει να βασίζεται σε -θεμελιωδώς -διαφορετικούς βασικούς προσανατολισμούς και τεχνολογικές μεθόδους. Όπου η διαφωνία βασίζεται μόνο σε αντικρουόμενα συμφέροντα, τότε σχεδόν πάντα υπάρχει πιθανότητα να γεφυρωθεί, να βρεθεί τουλάχιστον κάποιου είδους προσωρινός συμβιβασμός, και συνεπώς η πιθανότητα αποκλιμάκωσης αυτών των διαφωνιών, ή τουλάχιστον το πάγωμά τους, είναι αρκετά υψηλή. Οι διαφωνίες των αξιών είναι πολύ πιο δύσκολο να επιλυθούν, αφού δεν μπορεί να υπάρξει συμβιβασμός στα ιδανικά/αξίες, καθώς είναι ενσωματωμένα και αδιαίρετα, και ο αγώνας για αυτά, ιδανικά, θα πρέπει να συνεχιστεί μέχρι τη νίκη ή, φευ, μέχρι την απόλυτη ήττα και την υπονόμευση της πηγής της βάσης τους.
Από την άλλη πλευρά, η παγκόσμια πολιτική μας έχει δώσει πολλά παραδείγματα όπου τα ιδανικά και τα συμφέροντα συμπεριπλέκονται. Εν μέρει, κάτι τέτοιο κάνει την ενεργή χρήση των ιδανικών στον γεωπολιτικό αγώνα πιθανή. Για παράδειγμα, η ιστορική μνήμη είναι-αναμφίβολα-μία αξία η οποία μπορεί να ξυπνήσει μία πολύ σοβαρή ένθερμη αντίδραση στην κοινωνία. Όμως, η τακτική της διαμόρφωσης (και μετατροπής) της ιστορικής μνήμης, η οποία ενεργά επιτυγχάνεται σε πολλά κράτη, είναι μία κοινωνική δομή , η οποία εφαρμόζεται αποκλειστικά στη βάση των συμφερόντων. Και υπάρχουν πολλά τέτοια παραδείγματα.
Συνεπώς, μπορούμε να συμπεράνουμε ότι δεν υπάρχει μόνο ένας δρόμος ανάμεσα στα ιδανικά και τα συμφέροντα. Δεν καθορίζουν μόνο οι αξίες(ως βασική κατηγορία)τα συμφέροντα(ως περισσότερο εφαρμοσμένη κατηγορία). Αντιθέτως, τα συμφέροντα επηρεάζουν με τη σειρά τους τα ιδανικά, τα διαμορφώνουν και τα αναμορφώνουν. Μερικές φορές αλλάζουν τα ιδανικά τα οποία ήταν εγγενή στην κοινωνία προηγουμένως. Επομένως, το κυρίαρχο ερώτημα-ιδανικά ή συμφέροντα-σε αυτό το σημείο δεν έχει ξεκάθαρη απάντηση.
Η ευθυγράμμιση ιδανικών και συμφερόντων έχει άμεση επίπτωση στη σχέση ηθικότητας και νόμου στην παγκόσμια πολιτική. Παραδοσιακά, μέσα στο πλαίσιο του μοντέλου Westphalian, τα συμφέροντα των χωρών ρυθμίζονται από διεθνή νόμο. Διακρατικές συνθήκες έδωσαν τη δυνατότητα να πραγματοποιηθεί η υλοποίηση κάποιων συμφερόντων και να μπει φρένο σε άλλα-υπερβολικά φιλόδοξα-τα οποία θεωρούνταν μη αποδεκτά από άλλες χώρες.
Ένα από αυτά, κοινό για πολλές χώρες, είναι, για παράδειγμα, η νόμιμη αρχή της μη επέμβασης και ανάμιξης σε εσωτερικά θέματα, όπως έχει κατοχυρωθεί από τα Ηνωμένα Έθνη. Ταυτόχρονα, ο θεσπισμένος διεθνής νόμος συχνά αποτέλεσε εμπόδιο στον τρόπο με τον οποίο γίνονταν σαφή τα ιδανικά, από τη στιγμή που το έργο της προώθησης των αξιών προϋποθέτει, πρωτίστως, την ανάγκη για ανάμιξη και εμπλοκή σε θέματα άλλων κρατών και κοινωνιών, άμεσα ή έμμεσα. Σαν αποτέλεσμα, ξεδιπλώθηκε μία συζήτηση σχετικά με το ότι “οι νόμοι του 1945”είναι ξεπερασμένοι, αναφορικά με τις προκλήσεις των αξιών του 21ου αιώνα, ότι έρχονται σε αντιπαράθεση με την ηθικότητα και, ως εκ τούτου, πρέπει να αντικατασταθούν και να αντικατασταθούν από ηθικότητα. Η λογική ότι υπάρχει ηθική υποχρέωση να προστατεύσουμε τις αξίες και τα ιδανικά έχει αποτελέσει επιχείρημα το οποίο νομιμοποιεί την εμπλοκή και την ανάμιξη σε θέματα άλλων χωρών, ακόμη και αν ο νόμος δεν το επιτρέπει. Φαίνεται ότι αυτή η τάση θα συνεχίσει να αναπτύσσεται.
Ένα ξεχωριστό θέμα είναι το πρόβλημα της οικουμενικότητας των ιδανικών/αξιών. Όμως, αυτό είναι εφικτό ή είναι απλά μία παραίσθηση; Για τους Ρώσους, υπάρχει υποκειμενική οπτική σε αυτό το σημείο. Για έναν άνθρωπο και μία κοινωνία η οποία αναδύεται από το Σοβιετικό μοντέλο, με παιδεία και κουλτούρα βασισμένη σε κομμουνιστικά ιδεώδη και αξίες, οι οποίοι επέζησαν της πτώσης και κατάρρευσης, λογικά θα πρέπει να χαρακτηρίζεται από σχετικό μηδενισμό σε σχέση με οποιοδήποτε νέο ιδεώδες. Η μετά-κομμουνισμού κληρονομιά ή, αν θέλετε, το μετά-κομμουνισμού κοινωνικό τραύμα αφήνει πολύ λίγο χώρο για άλλου είδους όνειρα, εκτός-ίσως- από νοσταλγία. Συνεπώς, αυτή η μορφή κοινωνίας a priori συχνά χαρακτηρίζεται από κυνισμό αναφορικά με το θέμα των αξιών/ιδανικών στην πολιτική -γενικότερα-και στην παγκόσμια πολιτική, συγκεκριμένα. Έχουν αντικατασταθεί απόλυτα από πραγματισμό και συμφέροντα.
Σε αυτήν την περίπτωση ούτε η διχοτόμηση ανάμεσα στις σωστές και λάθος αξίες δεν εφαρμόζεται αποτελεσματικά. Αν τα προηγούμενα ιδανικά μας αποδειχτούν λάθος (ή χαρακτηριστούν ως τέτοια), τότε γιατί θα έπρεπε αυτά τα άλλα θα είναι απαραίτητα σωστά; Σε αυτό το σημείο ο βιωματικός σκεπτικισμός παίζει ρόλο στον τρόπο αντίληψης των ιδανικών και της εφαρμογής τους στην πολιτική. Γενικά, λογικά μιλώντας, ο όρος “true values” (σωστά ιδανικά/αξίες) είναι περισσότερο θέμα πίστης και θρησκείας , και σε καμία περίπτωση θέμα ορθολογισμού. Επιπλέον, δεδομένων των προαναφερθέντων ιδανικών και συμφερόντων, υπάρχει πάντα ο πειρασμός να πούμε ότι οποιαδήποτε συζήτηση σχετική με ιδανικά είναι απλά πρόσχημα για να προωθηθούν ξεκάθαρα γεωπολιτικά συμφέροντα. Και έτσι, προκύπτει αρνητισμός όταν, στον τρόπο αντίληψης των ιδανικών , το κύριο νόημα δεν είναι η αντανάκλαση στα προσωπικά ιδανικά κάποιου, αλλά η άρνηση των εξωτερικών ιδανικών. Ως εκ τούτου, δεν θα ήταν υπερβολή να πούμε ότι για πολλούς και στη Ρωσία και στον μη δυτικό κόσμο-σαν σύνολο-η ακόλουθη διατύπωση είναι αληθής: “το μόνο μας ιδανικό είναι ότι είμαστε κατά των δικών σας ιδανικών”. Όσο παράδοξο και να είναι, λειτουργεί αποτελεσματικά και, ακόμη και σε πολιτικό επίπεδο, έχει ενώσει τις πιο ποικίλες-διαφορετικές- χώρες και δυνάμεις του μη δυτικού κόσμου. Μεταξύ τους, υπάρχουν συχνά πολύ λίγα κοινά σημεία- μιλώντας από τη σκοπιά των θετικών ιδανικών που μοιράζονται-, όμως η άρνηση της δυτικής κυριαρχίας, η οποία-προηγουμένως πραγματοποιήθηκε μέσω πηγών και συμφερόντων, αντιληπτή από τους πάντες(προκαλώντας, εξίσου σημαντικά, μία ένθερμη αντίδραση στην συντριπτική πλειοψηφία των κοινωνιών αυτών των χωρών). Σε όλο αυτό προστίθεται η κυριαρχία μέσω αξιών και ιδανικών. Στις μετααποικιακές κοινωνίες αυτό συχνά συνδυάζεται με την εφαρμογή των οικουμενικών αξιών οι οποίες προωθούνται από τη Δύση ως νέος πολιτιστικός αποικισμός , ως κακόφημος-για να δανειστώ τα λόγια του Kipling, “white man’s burden 2. 0”, όταν αυτός ξανά φέρει το φως της διαφώτισης μέσω ιδανικών και αξιών στις μη δυτικές κοινότητες οι οποίες αρνούνται να τα αποδεχτούν. Πολύ συχνά αυτό δημιουργεί απόρριψη αυτών των κοινωνιών από τις κοινωνικές μάζες και εκλαμβάνεται ως νέο-αποικισμός. Σίγουρα, η σπουδαιότητα αυτών των τάσεων δεν πρέπει να υποτιμάται.
Σαν αποτέλεσμα, η συζήτηση περί ιδανικών στην παγκόσμια πολιτική συνεπάγεται έναν αριθμό αρκετά βαθυστόχαστων θεωρητικών ερωτήσεων. Πρωτίστως, είναι το ερώτημα της πρωταρχικότητας των αξιών/ιδανικών, είτε είναι εγγενή στην κοινωνία εξαρχής της , ή έχουν δομηθεί λόγω της κοινωνικής μηχανικής . Αν η πρώτη απάντηση είναι σωστή, τότε πόσο εύκολο είναι (αν είναι) να τα αλλάξουμε; Αν η δεύτερη απάντηση είναι σωστή, τότε το κυνικό συμπέρασμα μας δείχνει ότι τα ιδανικά είναι απλά μία κοινωνική δομή που χρησιμοποιείται για να προωθήσει τα συμφέροντα σε έναν γεωπολιτικό αγώνα. Όμως, ακόμα και αν παραδεχτούμε κάτι τέτοιο, θα πρέπει να δοθεί έμφαση στο γεγονός ότι δεν υπάρχει κάτι λάθος στις οικουμενικές αξίες και ιδανικά τα ίδια, ότι είναι πολύ πιθανό να έχουν την ικανότητα να κάνουν τον κόσμο μας καλύτερο. Και αυτό είναι ακριβώς το γιατί (και σε καμία περίπτωση μόνο εξαιτίας της γεωπολιτικής μάχης)θα καθορίσουν την ατζέντα θεμάτων της παγκόσμιας πολιτικής του αξίες 21ου αιώνα.
*O Έρολ Ούσερ (Erol User) είναι πρόεδρος και CEO της USER HOLDİNG. Επιχειρηματίας και φιλάνθρωπος, πρόκειται έναν από τους καινοτόμους παίκτες της επιχειρηματικής τουρκικής σκηνής. Η USER HOLDİNG είναι επενδυτική τραπεζική εταιρεία που προσφέρει συμβουλευτικές υπηρεσίες τόσο σε τουρκικές όσο και διεθνείς εταιρείες.
