Τον μόνο δρόμο για την επίλυση της ελληνοτουρκικής διαμάχης στο Αιγαίο και την Ανατολική Μεσόγειο δείχνουν ο πρώην πρεσβευτής Π. Κ. Ιωακειμίδης, ο πρώην ΥΠΕΞ της Τουρκίας Yasar Yakis και ο πρώην πρέσβης στην Αθήνα Hasan Goglis. Και οι τρεις, ο καθένας μέσα από την δική του οπτική γωνία, συνηγορούν υπέρ της προσφυγής στη Χάγη.
Π.Κ. Ιωακειμίδης*: Άλλος ειρηνικός δρόμος δεν υπάρχει
Η επικείμενη έναρξη του διερευνητικού διαλόγου μεταξύ Ελλάδας και Τουρκίας αποτελεί τη μόνη ίσως καλή εξέλιξη του τρέχοντος έτους, ενός δυστοπικού γενικά έτους πανδημίας και οξύτατης κρίσης στις ελληνοτουρκικές σχέσεις που ξεκίνησε με την υπογραφή του (παράνομου) μνημονίου Τουρκίας-Λιβύης (Νοέμβριος 2019) και συνεχίστηκε με κλιμακούμενη ένταση μέχρι πριν από λίγες μέρες. Ο διάλογος δημιουργεί το παράθυρο ευκαιρίας για το σπάσιμο του φαύλου κύκλου και αδιεξόδου στα ελληνοτουρκικά με την προοπτική τελικής επίλυσης των προβλημάτων είτε μέσω διαπραγμάτευσης είτε με την παραπομπή τους στη Διεθνή Δικαιοσύνη (Διεθνές Δικαστήριο της Χάγης – ΔΔΧ). Αλλος τρόπος ειρηνικής επίλυσης των διαφορών – για την οποία είναι δεσμευμένες οι δύο χώρες ως μέλη του ΟΗΕ – δεν υπάρχει. Αλλά πριν καν αρχίσει, αρκετοί θεωρούν ήδη ότι ο διάλογος είναι καταδικασμένος σε αποτυχία λόγω των θέσεων της Τουρκίας. Οχι βέβαια. Ο διάλογος που στόχο έχει να ιχνηλατήσει το πεδίο και όχι να φθάσει σε κάποια τυπική συμφωνία μπορεί να καταγράψει εκείνη την πρόοδο που θα επιτρέψει στις δύο πλευρές να μπουν σε τυπική διαπραγμάτευση για συμφωνία ή για συνυποσχετικό παραπομπής στο ΔΔΧ. Το επιχείρημα ότι έχουν προηγηθεί 60 γύροι Διαλόγου χωρίς αποτέλεσμα δεν ευσταθεί.
Ο πρώτος κύκλος του Διαλόγου (2002-2004) κατέγραψε αξιοσημείωτη πρόοδο. Το αναφέρει ο τότε πρωθυπουργός Κ. Σημίτης: «Τη στιγμή της κυβερνητικής αλλαγής, τον Μάρτιο του 2004», γράφει, «θα μπορούσε να πει κανείς με βεβαιότητα ότι εκτός από το καλό κλίμα που επικρατούσε στις διερευνητικές επαφές και με την εκφρασμένη και ορατή βούληση των μερών να ξεπεραστούν ορισμένα δισεπίλυτα προβλήματα, ήταν θέμα χρόνου, ίσως λίγων μηνών, η ευδόκιμη κατάληξη, στη βάση της αμοιβαίας συναίνεσης, με κερδισμένες και τις δύο πλευρές. Η ωρίμανση των διερευνητικών επαφών, η εύλογη αναμονή να δώσουν αποτελέσματα μέχρι τα τέλη του 2004 οφειλόταν στη δαμόκλειο σπάθη των αποφάσεων του Ελσίνκι». (Κ. Σημίτης, Πολιτική για μια Δημιουργική Ελλάδα 1996-2004, σελ. 104-105). Ωστόσο η διάδοχος κυβέρνηση (ΝΔ) επέλεξε να εγκαταλείψει το «Ελσίνκι» κυρίως γιατί ήταν αντίθετη στην προσφυγή στο ΔΔΧ.
Οι συνθήκες σήμερα βέβαια είναι εντελώς διαφορετικές. Η Τουρκία και ο Ερντογάν δεν είναι αυτοί του 2004. Και βεβαίως δεν υπάρχει «Ελσίνκι» και η προοπτική ένταξης της Τουρκίας στην ΕΕ. Και η Τουρκία έχει ορισμένες θεμιτές θέσεις αλλά και κάποιες άλλες εμφα- νώς εξωφρενικές. Μετά δεδομένα αυτά, το μεγάλο ερώτημα είναι εάν τελικώς πάμε στο ΔΔΧ, με ποια θέματα τελικά θα πάμε. Η πολιτική τάξη της χώρας εμφανίζεται, ρητορικά τουλάχιστον, να συμφωνεί για την παραπομπή στο ΔΔΧ ως τελικό μέσο ειρηνικής διευθέτησης. Αλλά με τη θέση ότι τόσο στον Διάλογο όσο και στο ΔΔΧ πάμε μόνο την οριοθέτηση των θαλασσίων ζωνών – υφαλοκρηπίδας, ΑΟΖ. Ωστόσο μέχρι το 2013 (56ος γύρος) ο Διάλογος εστίαζε κυρίως στην επέκταση των χωρικών υδάτων. Το 2013 ο τότε ΥΠΕΞ Β. Βενιζέλος μετατόπισε τη συζήτηση στην οριοθέτηση υφαλοκρηπίδας /ΑΟΖ (όπως και στην κάλυψη της Αν. Μεσογείου). Επίσης με νεώτερη δήλωση (Ιανουάριο 2015) εξαιρέσαμε από την υποχρεωτική δικαιοδοσία του ΔΔΧ (και) την επέκταση των χωρικών υδάτων ως θέμα που άπτεται της κυριαρχίας της χώρας.
Η σημερινή θέση μας ότι στο ΔΔΧ μπορούμε να πάμε μόνο την οριοθέτηση υφαλοκρηπίδας/ΑΟΖ σκοντάφτει σε πολλαπλά εμπόδια. Θα δεχθεί π.χ. η Τουρκία (σε συνυποσχετικό) μόνο την οριοθέτηση χωρίς την επέκταση των χωρικών υδάτων; (Παρά την εξαίρεση μπορεί να παραπεμφθεί μέσω του συνυποσχετικού). Μάλλον απίθανο. Εκτός εάν έχει βρεθεί προηγούμενα λύση. Και η Ελλάδα τελικά γιατί να μη δεχθεί όχι το κυριαρχικό δικαίωμα αυτό καθ’ εαυτό αλλά τον τρόπο επέκτασής του (διαφοροποιημένη επέκταση, κ.λπ.). Αλλά τότε τι γίνεται με τα συναφή θέματα (εναρμόνιση εύρους εναέριου χώρου, κ.λπ.). Και σχετικά με το πλέον ευαίσθητο θέμα και με τις πλέον εξωφρενικές θέσεις της Τουρκίας – γκρίζες ζώνες; Απόφαση του ΔΔΧ για οριοθέτηση χωρίς προηγούμενο ξεκαθάρισμα με τον ένα ή άλλο τρόπο του θέματος των γκρίζων ζωνών (κυριαρχίας νησίδων κ.λπ.) δεν μπορεί να υπάρξει ως γνωστόν. Επιπρόσθετα ήταν η Ελλάδα που (από το 1996) επιμόνως ζητούσε από την Τουρκία «να πάει στο ΔΔΧ» το θέμα των Ιμίων (και το Συμβούλιο της ΕΕ είχε υποστηρίξει αυτή τη θέση). Μερικά από τα εμπόδια «του πάμε μόνο ένα θέμα».
Πάντως τίποτα απ’ όλα αυτά δεν δικαιολογεί φοβία απέναντι στο ΔΔΧ. Αλλος ειρηνικός δρόμος για την επίλυση (όλων) των προβλημάτων δεν υπάρχει. Εάν θέλουμε να τα επιλύσουμε βέβαια…
*Ο Π. Κ. Ιωακειμίδης είναι ομότιμος καθηγητής του Πανεπιστημίου Αθηνών, πρώην πρεσβευτής – σύμβουλος του ΥΠΕΞ και μέλος της συμβουλευτικής επιτροπής του ΕΛΙΑΜΕΠ.
Υasar Yakis*: Εάν υπάρχει θέληση, υπάρχει τρόπος
Ο κατάλογος των αμφισβητούμενων θεμάτων μεταξύ Τουρκίας και Ελλάδας περιλαμβάνει αρκετά προβλήματα, όπως ο εναέριος χώρος οτα νησιά του Αιγαίου, το καθεστώς που διέπει τα νησιά, τις νησίδες και τους γεωγραφικούς σχηματισμούς, θρησκευτικά δικαιώματα της τουρκικής μουσουλμανικής μειονότητας κ.λπ., αλλά θα ασχοληθώ μόνο με τέσσερα τρέχοντα προβλήματα:
1 Αποκλειστική οικονομική ζώνη του Καστελλόριζου: το Διεθνές Δικαστήριο (ICJ) εξέδωσε αρκετές αποφάσεις που θα μπορούσαν να αποτελέσουν προηγούμενο για το Καστελλόριζο. Στη διεθνή ορολογία, ονομάζονται «νησιά στη λάθος πλευρά». Η απόφαση του ICJ για το νησί του Τζέρσεϊ μεταξύ του Ηνωμένου Βασιλείου και της Γαλλίας και η απόφαση για το νησί Μικελόν μεταξύ Γαλλίας και Καναδά είναι σχεδόν ένα αντίγραφο της υπόθεσης Καστελλόριζο. Η Τουρκία και η Ελλάδα, μπορούν είτε να παραπέμψουν την υπόθεση στο Διεθνές Δικαστήριο είτε να λύσουν τη σύγκρουση μέσω διαπραγματεύσεων χρησιμοποιώντας τα κριτήρια του Διεθνούς Δικαστηρίου. Υπάρχουν 17 ακόμη ετυμηγορίες του Διεθνούς Δικαστηρίου με το ίδιο αποτέλεσμα. Σε όλα αυτά, το ICJ αποφάσισε οτι «τα νησιά στη λάθος πλευρά» δεν πρέπει να επιτρέπεται να έχουν ΑΟΖ πέρα από τα χωρικά τους ύδατα.
2 Οριοθέτηση των εξωτερικών ορίων των χωρικών υδάτων μιας χώρας: η Ελλάδα θεωρεί τον εαυτό της κράτος – αρχιπέλαγος και καθορίζει τα εξωτερικά όρια της ΑΟΖ της σύμφωνα με μια μέθοδο την οποία αμφισβητεί η Τουρκία. Το άρθρο 46 της Σύμβασης των Ηνωμένων Εθνών για το Δίκαιο της θάλασσας (UNCLOS) ορίζει ότι «κράτος – αρχιπέλαγος σημαίνει κράτος που συγκροτείται εξ ολοκλήρου από ένα ή περισσότερα αρχιπελάγη και μπορεί να περιλαμβάνει και άλλα νησιά». Η Τουρκία πιστεύει ότι σύμφωνα με αυτόν τον ορισμό, η Ελλάδα δεν είναι αρχιπελαγικό κράτος. Για να κατανοήσουμε καλύτερα τις επιπτώσεις της μεθόδου της Ελλάδας, ας πάρουμε ένα φανταστικό παράδειγμα υποθέτοντας ότι η Τουρκία έχει ένα νησί Α στη βορειοδυτική γωνία της Μαύρης Θάλασσας και ένα άλλο νησί Β στη βορειοανατολική γωνία της ίδιας θάλασσας. Εάν η Τουρκία χρησιμοποιήσει τη μέθοδο της Ελλάδας για να σχεδιάσει τα εξωτερικά όρια της ΑΟΖ της γύρω από αυτά τα δύο μακρινά νησιά, μπορεί να διεκδικήσει άνω του 90% της Μαύρης Θάλασσας ως δική της ΑΟΖ. Αυτό είναι ασυμβίβαστο με την αρχή της ισότητας στο διεθνές δίκαιο.
3 Το καθεστώς αποστρατικοποίησης ορισμένων ελληνικών νησιών αποτελεί συμβατική υποχρέωση για την Ελλάδα, οπότε αν υπάρχει καλή θέληση, θα μπορούσε να επιλυθεί ακόμη και χωρίς να καταφύγουμε σε διαπραγματεύσεις.
4 Το εύρος των χωρικών υδάτων: το UNCLOS επιτρέπει στα κράτη μέλη να επεκτείνουν τα χωρικά τους υδατα έως και 12 μίλια. Εάν η Ελλάδα χρησιμοποιήσει αυτό το δικαίωμα, θα κλειδώσει σχεδόν όλες τις τουρκικές ακτές στο Αιγαίο Πέλαγος. Ολα τα τουρκικά πλοία θα πρέπει να διασχίζουν τα χωρικά ύδατα της Ελλάδας για να φτάσουν στην ανοικτή θάλασσα. Καμία χώρα δεν θα άφηνε να στραγγαλιστεί σε αυτό τον βαθμό. Το τουρκικό Κοινοβούλιο συνεπώς χαρακτήρισε ως «casus belli» οποιαδήποτε τέτοια κίνηση από την Ελλάδα.
Ο Έλληνας συνθέτης Μίκης Θεοδωράκης έχει αναφέρει ότι ο εκλιπών Έλληνας πρόεδρος Καραμανλής είχε δηλώσει: «Οι Τούρκοι αισθάνονται όπως θα αισθανόμασταν εμείς εάν η Σαλαμίνα και η Αίγινα ήταν τουρκικά νησιά. Πιστεύω ότι πρέπει να κατανοήσουμε την ασφυξία της Τουρκίας και να συζητήσουμε θαρά μια ρεαλιστική λύση». Μακάρι ο Καραμανλής να ήταν ζωντανός και να βοηθούσε στην επίλυση αυτών των συγκρούσεων.
*Ο Γιασαρ Γιακις είναι πρώην υπουργός Εξωτερικών της Τουρκίας και ένα από τα ιδρυτικά μέλη του κυβερνώντος κόμματος Δικαιοσύνης και Ανάπτυξης
HASAN GOGLIS*: Ελπίζω και πιστεύω πως μπορεί να βρεθεί λύση
Υπηρέτησα ως πρεσβευτής της Τουρκίας στην Ελληνική Δημοκρατία από το 2009 έως το 2011. Αντίθετα από πολλούς προκατόχους μου, δεν είχα ποτέ πριν από την τοποθέτησή μου ασχοληθεί με ελληνικά θέματα. Τώρα, κοιτάζοντας πίσω, μπορώ να πω με υπερηφάνεια πως οι ελληνοτουρκικές σχέσεις έζησαν μια από τις πιο ένδοξες περιόδους κατά τη διάρκεια της θητείας μου. Η θέσπιση του Ανώτατου Συμβουλίου Συνεργασίας, οι συχνές επισκέψεις σε ανώτερο επίπεδο και η επιτάχυνση των διερευνητικών επαφών είναι μερικά μόνο παραδείγματα.
Στην ερώτηση «Ποιος φοβάται τη Χάγη;», η απάντηση είναι «κανένας». Τόσο η Ελλάδα όσο και η Τουρκία θεωρούν πως έχουν στέρεα επιχειρήματα για να υπερασπιστούν τις θέσεις τους με βάση το διεθνές δίκαιο. Το ερώτημα εδώ είναι ένα. Πώς μπορούμε να καταλήξουμε στο Διεθνές Δικαστήριο της Χάγης; Ακόμη και αν αποφασίσετε να κάνετε με έναν φίλο σας ένα απλό ταξίδι, θα πρέπει πρώτα να αποφασίσετε για τον τρόπο, αν δηλαδή θα ταξιδέψετε με το τρένο, το αεροπλάνο ή το αυτοκίνητο. Αυτό συμβαίνει και στη διαφωνία μας με την Ελλάδα. Καθώς η Τουρκία δεν έχει υπογράψει ή επικυρώσει τη Σύμβαση των Ηνωμένων Εθνών για το Δίκαιο της Θάλασσας (UNCLOS) και η Ελλάδα έχει επιλέξει, με βάση τη δήλωση τη στιγμή της επικύρωσης, όχι το Δικαστήριο της Χάγης αλλά το Διεθνές Δικαστήριο για το Δίκαιο της Θάλασσας που εδρεύει στο Βερολίνο, πρέπει αναπόφευκτα να καταλήξουμε σε έναν συμβιβασμό.
Υπάρχουν διάφορα διμερή θέματα σχετικά με το Αιγαίο, όπως η οριοθέτηση της υφαλοκρηπίδας και της ΑΟΖ. το εύρος των χωρικών υδάτων και του εθνικού εναέριου χώρου, η αποστρατιωτικοποίηση κάποιων ελληνικών νησιών και η κυριαρχία σε απομονωμένους σχηματισμούς που δεν έχει παραχωρηθεί στην Ελλάδα από τις ισχύουσες διεθνείς συμφωνίες. Η Ελλάδα δεν αποδέχεται όμως την ύπαρξη κανενός από αυτά τα προβλήματα με την εξαίρεση μόνο της υφαλοκρηπίδας, ενώ έχει καταθέσει επιφυλάξεις ως προς τη δικαιοδοσία του Δικαστηρίου της Χάγης για τα περισσότερα από τα κρίσιμα αυτά ζητήματα. Δεν είναι αντιφατικό να υποστηρίζεις την προσφυγή στο δικαστήριο από τη μία και από την άλλη να διατηρείς επιφυλάξεις για τη δικαιοδοσία του;
Τα άρθρα 74 και 83 της UNCLOS προβλέπουν την οριοθέτηση της υφαλοκρηπίδας και της Αποκλειστικής Οικονομικής Ζώνης ανάμεσα σε κράτη των οποίων οι ακτές είναι απέναντι ή παρακείμενες μέσω συμφωνιών με τις οποίες επιτυγχάνεται μια δίκαιη λύση. Μιλώντας στην 75η Γενική Συνέλευση του ΟΗΕ, ο πρόεδρος Ερντογάν πρότεινε ως εκ τούτου την πραγματοποίηση μιας διεθνούς διάσκεψης για την ανατολική Μεσόγειο.
Εάν δεν με απατά η μνήμη μου, η Τουρκία δεν έχει αποκλείσει ποτέ την προσφυγή σε ειρηνικά μέσα, όπως είναι το Δικαστήριο της Χάγης, εφόσον συμφωνούν οι δυο πλευρές. Πρώτα όμως θα πρέπει να εξαντλήσουμε τα άλλα διπλωματικά μέσα των υπαρχόντων μηχανισμών. Δεν πρέπει να υποτιμήσουμε τα «κεκτημένα» των διερευνητικών επαφών κατά τα είκοσι σχεδόν τελευταία χρόνια. Στην περίπτωση που συμφωνήσουν οι δυο πλευρές σε έναν συμβιβασμό, προσωπικά εγώ δεν πιστεύω πως κάποιος λογικός δικαστής θα εφαρμόσει κατά γράμμα το άρθρο 121 της UNCLOS και θα θεωρήσει δίκαιο ένα μικρό νησί σαν το Καστελλόριζο, με επιφάνεια 10 τετραγωνικών χιλιομέτρων και σε απόσταση μόλις 2 χιλιομέτρων από τις τουρκικές ακτές αλλά 580 χιλιομέτρων από την ηπειρωτική Ελλάδα, να παράγει μια περιοχή θαλάσσιας δικαιοδοσίας 40.000 τετραγωνικών χιλιομέτρων. Οι τουρκικές θέσεις σχετικά με το καθεστώς των νήσων υποστηρίζονται από πολλές αποφάσεις διεθνών και διαιτητικών δικαστηρίων.
Εν κατακλείδι, είμαι αισιόδοξος. Ελπίζω και πιστεύω πως μπορεί να βρεθεί μια λύση για τη διαφορά μας στο Αιγαίο. Αλλά το ζήτημα είναι πώς να το περάσεις αυτό στην κοινή γνώμη, ειδικά στην Ελλάδα. Το Δικαστήριο της Χάγης θα μπορούσε να βοηθήσει σε αυτήν την κατεύθυνση.
*Ο Hasan Goglis, υπήρξε πρεσβευτής της Τουρκίας στην Ινδία, την Ελλαδα και την Αυστρία
