Από χτες όλη η ανθρωπότητα παρακολουθεί αποσβολωμένη την ανατροπή απόφασης του Ανώτατου Δικαστηρίου των ΗΠΑ, βάσει της οποίας επιτρέπονταν οι αμβλώσεις. Αυτή η δικαστική απόφαση του 1973 ανατρέπεται σήμερα, το 2022, φέρνοντας, όπως υποστηρίζει ο ίδιος ο Πρόεδρος της χώρας, τις ΗΠΑ «150 χρόνια πίσω».
του Βαγγέλη Παπακωνσταντίνου
Όμως αυτό εδώ το κείμενο δεν θα ασχοληθεί με το θέμα των αμβλώσεων. Θα ασχοληθεί με τον τρόπο που φτάσαμε εδώ, δηλαδή με τον δικαστικό ακτιβισμό.
Με τον όρο «δικαστικός ακτιβισμός» νοείται η πρακτική κάποιων δικαστών να ξεφεύγουν από το κείμενο του νόμου που έχουν μπροστά τους και να εκδίδουν αποφάσεις σύμφωνα με τα «θέλω» και τα «πιστεύω» τους. Αν έτσι όπως το περιγράφω ίσως ακούγεται παράνομο και απαράδεκτο, η αλήθεια όμως είναι ότι αυτό συμβαίνει καθημερινά γύρω μας. Άλλωστε, η απόφαση στις ΗΠΑ του 1973 που ανέτρεψε η χτεσινή αποτέλεσμα δικαστικού ακτιβισμού ήταν – δεν υπήρχε νόμος που να την στηρίζει παρά μόνο το, γενικό, κείμενο του Συντάγματος των ΗΠΑ, και, μάλιστα, το δικαίωμα στην ιδιωτικότητα/privacy!
Με άλλα λόγια, κάποιοι δικαστές το 1973 ερμήνευσαν ότι το δικαίωμα στην ιδιωτικότητα επιτρέπει τις αμβλώσεις, και κάποιοι άλλοι τώρα διάβασαν αλλιώς τις ίδιες ακριβώς λέξεις. Κάτι τέτοιο όμως είναι αναπόφευκτο, όταν το νομικό σύστημα επιτρέπει σε δικαστές να διαβάζουν σύμφωνα με τα συναισθήματα και τα πολιτικά τους πιστεύω.
Αν στην Αμερική, με τις ιδιαιτερότητές της, ο δικαστικός ακτιβισμός είναι αναπόφευκτος, η αλήθεια είναι ότι και στην Ευρώπη, που γενικά αγαπούμε τους γραπτούς νόμους, δεν ξεφύγαμε από αυτό το φαινόμενο. Πολλά δύσκολα κοινωνικά ζητήματα κρίνονται στα δικαστήρια, κυρίως στο Ευρωπαϊκό (Δικαιωμάτων του Ανθρώπου) αλλά και σε εθνικό επίπεδο. Η νομική αντιμετώπιση των ομόφυλων ζευγαριών (θεμάτων γάμου, υιοθεσίας, αναγνώρισης τέκνων κα.) ή τα θέματα της μουσουλμανικής μαντήλας ανήκουν σε αυτά.
Ποιο είναι το πρόβλημα με τον δικαστικό ακτιβισμό; Αφενός ότι εύκολα εργαλειοποιείται και αφετέρου ότι, αν ξεκινήσει, μετά δεν σταματά. Το παράδειγμα των ΗΠΑ είναι διαφωτιστικό: Το Ανώτατο Δικαστήριο είχε τότε πλειοψηφία Δημοκρατικών και έβγαλε αντίστοιχες αποφάσεις. Η ζωή τα έφερε έτσι ώστε τώρα οι Ρεπουμπλικάνοι να διορίσουν την πλειοψηφία των δικαστών, επομένως εκείνες οι αποφάσεις θα ανατραπούν – και ίσως βγουν και μερικές νέες, «δικές τους». Φαντάζομαι ότι σε είκοσι-τριάντα χρόνια οι Δημοκρατικοί θα πάρουν την εκδίκησή τους, κοκ.
Δηλαδή, αν επιτρέψουμε στους δικαστές την φαντασιακή ερμηνεία των νόμων τα αποτελέσματα θα είναι αρνητικά για όλους μας. Μπορεί σήμερα σε κάποιους να αρέσουν οι αποφάσεις δικαστικού ακτιβισμού που τυχαίνει να εκδίδονται, και έτσι να μην αντιδρούν. Όμως, όταν αλλάξουν τα πράγματα, όπως πάντα συμβαίνει στις δημοκρατίες, το «πάνω χέρι» θα πάρουν άλλοι, οι «απέναντι», οι οποίοι θα έχουν προσδοκίες στον «δικό τους» δικαστικό ακτιβισμό. Τι θα έχουν να πουν τότε οι πρώτοι;
Η αλήθεια βέβαια είναι ότι οι πολιτικοί συχνά βολεύονται με τον δικαστικό ακτιβισμό. Σε δύσκολα κοινωνικά ζητήματα, όπως τα παραπάνω, το «ναι» ή το «όχι» έχει πολιτικό κόστος. Είναι επομένως βολικότερο γι αυτούς να κρυφτούν πίσω από τους δικαστές. Φεύγει από πάνω τους το βάρος της επιλογής.
Ποια είναι η λύση; Η εμμονή και η επιμονή σε νόμους και στο κείμενό τους. Δεν είναι δυνατόν οι κοινωνίες μας να περιμένουν τη λύση στα καυτά θέματα που τις απασχολούν από λίγους δικαστές. Οι λύσεις στις δημοκρατίες δίνονται με νόμους. Οι επιλογές των νόμων επικυρώνονται με εκλογές. Αν χρειαστεί, ανατρέπονται εξίσου με νόμους, που όμως εκδίδουν ισχυρές κυβερνητικές πλειοψηφίες, όχι λίγοι δικαστές. Μόνο έτσι μπορεί να έρθει κοινωνική αλλαγή με υγιή τρόπο. Οι συντομεύσεις/shortcuts του δικαστικού ακτιβισμού αποτελούν πολύ επικίνδυνο εργαλείο, ένα δίκοπο μαχαίρι: αν ίσως σήμερα κόβει από τη μεριά που μας αρέσει και μας βολεύει, αν αύριο αρχίσει να κόβει από την άλλη τι θα κάνουμε;
«Ο Βαγγέλης Παπακωνσταντίνου είναι Καθηγητής Νομικής στο Πανεπιστήμιο Βρυξελλών, Δικηγόρος σε Αθήνα και Βρυξέλλες και Υπεύθυνος Προστασίας Προσωπικών Δεδομένων (DPO) της Νέας Δημοκρατίας»
