Παύλος Δρανέτ Πασάς, ο Αιγυπτιώτης Έμπιστος των Ηγεμόνων της Αιγύπτου

Μετά το ξέσπασμα της Ελληνικής Επανάστασης το 1821 και παρά τη μετέπειτα ήττα στη Ναυμαχία του Ναυαρίνου το 1827, ο Μωχάμεντ Άλη (1769-1849) – ηγέτης της Αιγύπτου από το 1805 – όχι μόνο προστάτευσε τους Έλληνες της Αιγύπτου, αλλά δέχθηκε κι εκείνους που βίαια εκδιώχθηκαν από τα εδάφη της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας.

του Νίκου Νικηταρίδη
Μεταξύ αυτών ήταν και ο Παύλος Παυλίδης, που είχε γεννηθεί στην Κύπρο το 1817-18(;) – άλλες χρονολογίες γέννησης του που εμφανίζονται είναι οι 1807 και 1815 – κι έφτασε περί το 1825-26 (;) στην Αίγυπτο με τον πατέρα του. Στη Νειλοχώρα, ο Έλληνας έμπορος Νικολαΐδης, επιστήθιος φίλος του Μωχάμεντ Άλη, του ζήτησε να στείλει τον Παυλίδη στο Παρίσι για να σπουδάσει. Ο Μωχάμεντ Άλη θέλησε πρώτα να γνωρίσει το παιδί, κι όταν αυτό έγινε εξεπλάγη από την ευφυΐα του. Έτσι, τον έστειλε στη Γαλλία με την αιγυπτιακή αποστολή σπουδαστών – μια από τις πρώτες είχε πραγματοποιήθηκε τον Απρίλιο του 1826 με 44 σπουδαστές, για να ακολουθήσουν αρκετές άλλες – υπό το ρητό όρο πως μετά την αποπεράτωση των σπουδών του θα επιστρέψει και θα μείνει κοντά του ως οδοντίατρος και φαρμακοποιός, εξασφαλίζοντας του – όπως αναφέρει ο Αθ. Πολίτης – μια σπουδαία θέση, αν ληφθεί υπόψη πως οι περισσότεροι μουσουλμάνοι ταγοί είχαν πάντοτε το φόβο πως θα τους δηλητηριάσουν.

Ο Μωχάμεντ Άλη έτρεφε τόση αγάπη γι΄ αυτόν, ώστε του δώρισε ένα μεγάλο κτήμα παρά το Καφρ ελ Νταουάρ, το οποίο ονομάστηκε κτήμα ¨Παολίνο¨, άλλο ένα όνομα με το οποίο ήταν γνωστός στην Αίγυπτο ο Παύλος Δρανέτ. Ο Ζωρζ Νακάς αναφέρει πως το κτήμα στο Καφρ ελ Νταουάρ ήταν έκτασης 16.000 φεδδανίων, ενώ φαίνεται πως επί Ισμαήλ έλαβε άλλα 1.485 φεδδάνια. Όπως σημειώνει ο Ιω. Ιερωνυμίδης, λόγω της μεγάλης αγάπης του Δρανέτ για τη γεωργία, είχε μετατρέψει το εν λόγω κτήμα του σε ευρεία γεωργική σχολή, η οποία, μεταξύ άλλων, χρησίμευσε και στη διάδοση σε όλη την Αίγυπτο των καλλίτερων γεωργικών μεθόδων. Ως διευθυντές των κτημάτων του είχε προσλάβει Γάλλους και Ιταλούς αγρονόμους, οι οποίοι κατασκεύασαν τα πρώτα στη χώρα ιδιωτικά αποστραγγιστήρια. Έτσι, στα κτήματα του Δρανέτ εφαρμόστηκε για πρώτη φορά το σύστημα αποστραγγίσεως και αποξηράνσεων των γαιών δι΄ ¨αποστραγγιστηρίων ανοιχτών¨, γνωστό ως ¨Μασράφ¨, σύστημα που κατά τα μέσα του 20^ου αιώνα είχε διαδοθεί πλέον σε όλη την Αίγυπτο. Στα 1930, στο Acrecha, παρά το Καφρ ελ Νταουάρ, υπήρχε ακόμη μεγάλο στραγγιστήριο με το όνομα ¨Masraf Vilorese¨, το οποίο είχε κατασκευαστεί το 1872 και αποξήρανε μεγάλη ελώδη έκταση, εξυγιαίνοντας την περιφέρεια αυτή από την ελονοσία. Λίγα χρόνια πριν, ο Γάλλος αγρονόμος Duhamel είχε κατασκευάσει στο κτήμα αυτό μικρά στραγγιστήρια, που χύνονταν στις πλησίον επικλινείς γαίες, τα οποία κατόπιν μιμήθηκαν κι άλλοι μεγαλοκτηματίες. Στην περιοχή της Βεχέρας, εκτός από το Καφρ ελ Νταουάρ, είχε κτήματα και στο Αμπού Χόμος. Ήταν δε τόσο μεγάλη η επίδραση του στα της αιγυπτιακής γεωργίας, ώστε αργότερα το όνομα του δόθηκε σε μια ποικιλία μάνγκο, την ¨Draneeta¨, που καλλιεργείτο στα κτήματα του Άμπού Χόμος.

Κατά την ηγεμονία του Μωχάμεντ Άλη, ο Δρανέτ παρέμεινε συνεχώς στην Αυλή του και μάλιστα, μαζί με τον Δρ Στυλιανό Λάσκαρη Βέη, τον συνόδευσαν στο ταξίδι του στο Σουδάν το 1838.

Επί Αμπάς Χέλμι Ι (1848-1854) παρέμεινε στην Αυλή, χωρίς όμως να εκτελεί καθήκοντα, ενώ επί Μωχάμεντ Σαΐντ (1854-1863) υπηρέτησε την Αυλή αρχικά ως ¨Chef des Commandements¨ και από το 1861 ως Γενικός Διευθυντής Σιδηροδρόμων & Συγκοινωνιών. Με την επιρροή του δε στον Σαΐντ, συντέλεσε στην ευόδωση του έργου της κατασκευής της Διώρυγας του Σουέζ, παίρνοντας μέρος και στις σχετικές διαπραγματεύσεις, όπως αναφέρει και ο απόγονος του, διακοσμητής, Tino Zervudachi. Άλλωστε, υπήρξε και ο αρχηγός της αιγυπτιακής αποστολής που έστειλε ο Σαΐντ στο Παρίσι για αγορές, κτλ.

Επί Ισμαήλ (1863-1879) υπηρέτησε ομοίως την Αυλή και κατόπιν, το 1867, διορίστηκε Επιμελητής των Χεδιβικών Θεάτρων, με μηνιαίο μισθό 833 φράγκα, θέση στην οποία παρέμεινε ως το 1879 ή κατ΄ άλλους το 1876. Πάντως, το μόνιμο Cairo Circus στην Εζμπεκία ήταν υπό την εποπτεία του ήδη από το 1869, στο οποίο για την περίοδο 1870-71 είχε ¨κλείσει¨ το ιταλικό τσίρκο του David-Guillaume. Υπό την εποπτεία του επίσης κτίστηκαν διάφορα δημόσια κτίρια, ενώ λειτούργησε και ένα θέατρο στο παλάτι του Κασρ ελ Νιλ. Ανάμεσα στα δημόσια αυτά κτίρια, υποθέτουμε πως ήταν ο Ιππόδρομος των 8.000 θέσεων που κτίστηκε κοντά στην οδό Gamil το 1871 και το παγοδρόμιο που άνοιξε το 1877 στο χώρο του Circus που εντωμεταξύ είχε κατεδαφιστεί. Αξίζει να καταγράψουμε δημοσίευμα της ελληνικής εφημερίδας της Αλεξάνδρειας ¨Ημερήσια Νέα¨ που γράφει για τον Δρανέτ πως : ¨Την προσεχή Πέμπτη αφίκνειται ενταύθα ο γεν. έφορος των εν Καΐρω κεδδιβικών θεάτρων, Εξ. Δρανέτ-βέης, προερχόμενος εξ Ευρώπης, όπου είχε μεταβή προς συγκρότησιν του προσωπικού των θεάτρων τούτων. Καθ΄ α πληροφορούμεθα η Α.Ε. επέτυχε πληρέστατα εις την εκλογήν των προσώπων, τοιουτοτρόπως δε η χειμερινή θεατρική περίοδος εφέτος έσεται πολλώ λαμπροτέρα της περυσινής. Το εφ΄ ημίν, ουδόλως ξενιζόμεθα επί τη πλήρει ταύτη επιτυχία, διότι γινώσκομεν τον άνδρα φιλόκαλον λίαν και φιλόμουσον, κεκτημένον δηλ. εκ φύσεως τα προτερήματα εκείνα, τα οποία υπάρχουσι κόσμος ανεκτίμητος του ευ ηγμένου πολίτου, δυναμένου, ως εκ τούτων, ευχέρως να διαγινώσκη και εκτιμά την αξίαν και την ικανότητα των περί τας ωραίας τέχνας και την επιστήμην καταγινομένων¨.

Το σημαντικότερο όμως έργο της περιόδου, στη δημιουργία του οποίου συνέβαλε καθοριστικά ο Δρανέτ, ήταν η δημιουργία της Βασιλικής Όπερας του Καΐρου, της οποίας και διορίστηκε πρώτος διευθυντής. Ο Ισμαήλ ήθελε κατά τα εγκαίνια της Διώρυγας του Σουέζ να υπάρχει σε λειτουργία μία όπερα. Τα σχέδια εκπόνησαν λοιπόν οι Ιταλοί αρχιτέκτονες P. Avoscani και M. Rossi, και το όλο έργο περατώθηκε μέσα σε έξι μήνες. Βέβαια το αρχικό κτίριο δεν ήταν παρά ένας ¨ψευδότοιχος τσατμάς¨, όπως χαρακτηριστικά το περιγράφουν άρθρα σε αιγυπτιώτικες εφημερίδες, και μόνο αργότερα η σκηνή και οι αποθήκες του ξανακτίστηκαν πέτρινες. Η Όπερα  άνοιξε τις πύλες της την 1/11/1869 με το έργο του G. Verdi ¨Rigoletto¨. Υπεύθυνοι γι΄ αυτή την πρώτη της βραδιά ήταν ο Δρανέτ με τον Avoscani. Ο Χεδίβης όμως δεν ήταν ικανοποιημένος, αφού ήθελε κάτι αιγυπτιακό στο όλο εγχείρημα. Γι΄ αυτό ανέθεσε στο Δρανέτ να έρθει σε επαφή με τον αρχαιολόγο Αύγουστο Μαριέτ (1821-1881) για να του βρει μια υπόθεση αιγυπτιακή, την οποία και μετέτρεψε τελικά σε λιμπρέτο ο Antonio Ghislanzoni (1824-1893). Τις διαπραγματεύσεις δε στην Ιταλία και δι΄ αλληλογραφίας με τον Verdi (1813-1901) διεξήγαγε ο Δρανέτ, και κάπως έτσι γεννήθηκε η ¨Aida¨, που  τελικά έκανε την παγκόσμια της πρεμιέρα στην Όπερα στις  24/12/1871, υπό την οργανωτική μαεστρία του Δρανέτ, που επιπροσθέτως σε συνεργασία με τον Verdi είχαν επιλέξει ηθοποιούς και τραγουδιστές.

Έτσι, όπως χαρακτηριστικά αναφέρει Ad. Mestyan ¨ο Δρανέτ με τα θέατρα του και τις προσπάθειες του να υπηρετήσει το Χεδίβη και το κοινό με νέα μέσα ψυχαγωγίας έπαιξε ρόλο στο σχηματισμό της αιγυπτιακής ταυτότητας¨.

Επί Τεουφίκ (1879-1892), και συγκεκριμένα το 1879, συνταξιοδοτήθηκε, χωρίς να σταματήσει να ασχολείται με τα κτήματα του και το εμπόριο κυρίως φρούτων, μέσω του Οίκου (Daira) Draneht Pacha. Μάλιστα, το Δεκέμβριο του 1889 αγόρασε μαζί με τον Ernesto Emanuele Oblieght (1838-1900) από τον Ισμαήλ Πασά και τις τρεις συζύγους του το Gezirah Palace στο ομώνυμο νησάκι – που είχε κτίσει ο Πασάς για να φιλοξενήσει τους επισήμους κατά τα εγκαίνια της Διώρυγας του Σουεζ το 1869 – με τα παραρτήματα και τους κήπους του, και τον Οκτώβριο του 1892 ίδρυσαν στο Παρίσι τη Societe du Domaine de Ghezireh, στην οποία και μεταβίβασαν την περιουσία του, με σκοπό την ανάπτυξη του νησιού και τη δημιουργία κατοικιών σε τμήμα των κήπων. Έτσι, το Gezirah Palace Hotel άνοιξε τις πύλες του το 1893, αλλά το 1894 εμφανίζεται υπό πτώχευση. Πάντως, το 1897 η εταιρεία συγχωνεύτηκε με την Egyptian Hotel Company, η οποία αύξανε τη συμμετοχή της στην ακίνητη περιουσία του νησιού αγοράζοντας περιουσιακά στοιχεία γειτονικά με το ξενοδοχείο που στα 1898 ανήκε στον Αμβρόσιο Ζερβουδάκη και σήμερα αποτελεί το κεντρικό τμήμα του Cairo Marriot Hotel.

Παράλληλα με την επιχειρηματικές του δραστηριότητες, φαίνεται πως επισκεπτόταν συχνά και τη μικρή ιταλική πόλη Oggebbio, κοντά στα ιταλο-ελβετικά σύνορα, που στα τέλη του 19^ου αιώνα είχε μετατραπεί σε δημοφιλή προορισμό για την ευρωπαϊκή αριστοκρατία, τους πολιτικούς και τους διάσημους συγγραφείς. Εκεί μάλιστα, στις όχθες της λίμνης Ματζόρε, έκτισε μια μεγάλη εξοχική κατοικία, όπου προς το τέλος της ζωής του πιθανώς κατοικούσε σχεδόν μόνιμα, η οποία και διέθετε τεράστιο κήπο, τον οποίο ο Δρανέτ εμπλούτισε με διάφορες ποικιλίες από καμφορόδεντρα, κέδρους, καμέλιες, αζαλέες, κ.ά. Μετά τα μέσα του 20^ου αιώνα η βίλα αγοράστηκε από μία εταιρεία που τη μετέτρεψε σε ενοικιαζόμενα διαμερίσματα και στις μέρες μας διαφημίζεται ως ¨τόπος παραμυθιού¨.

Ας σημειωθεί πως ο Δρανέτ είχε αρχικά λάβει τον τίτλο του Βέη και τον Απρίλιο του 1877 αυτόν του Πασά, όντας, όπως αναφέρει ο Ευγ. Μιχαηλίδης, πιθανώς ο πρώτος Αιγυπτιώτης που αξιώθηκε του μεγάλου αυτού τίτλου.

Ο Παύλος Δρανέτ Πασάς πέθανε στην Αλεξάνδρεια ξημερώματα Δευτέρας 24-1/5-2/1894, επί Αμπάς Χέλμι ΙΙ (1892-1914). Μετά το θάνατο του, ο Οίκος Draneht Pacha συνέχισε να διαχειρίζεται από τους απογόνους του, ενώ το 1901 ενσωματώθηκε στη Societe de la Daira Draneht Pacha, με κεφάλαιο 440.000 λιρών και κτήματα που συγκαταλέγονταν στα πιο εύφορα της Βόρειας Αιγύπτου. Μάλιστα εκείνη την εποχή, ο Αμπάς Χέλμι ΙΙ επιδίωξε να αγοράσει από αυτά περί τα 12.000 φεδδάνια. Την εταιρεία, που το 1918 είχε έδρα στην οδό Sestrotis 19 στην Αλεξάνδρεια, με ενασχόληση την καλλιέργεια και το εμπόριο φρούτων, τη βρίσκουμε να λειτουργεί τουλάχιστον ως το 1951.

Ως προς τα οικογενειακά του, ο Δρανέτ στις 28/6/1873 είχε παντρευτεί στο Oggebbio τη 19χρονη Ιταλίδα Adele Casati, με την οποία απέκτησε μία κόρη, τη Δέσποινα (1877-1948), η οποία είχε τη φήμη αξιόλογης μουσικού και σπουδαίας συλλέκτριας έργων τέχνης, και μάλιστα δύο πορτραίτα της είχε φιλοτεχνήσει ο G. Boldini. Η Δέσποινα Δρανέτ το 1894, λίγο πριν το θάνατο του πατέρα της, παντρεύτηκε στο Oggebbio τον Εμμανουήλ Ζερβουδάκη – γιο του Κωνσταντίνου Ζερβουδάκη και της Αικατερίνης Μαυροκορδάτου – με τον οποίο απέκτησε έξι παιδιά : Τη Δόμνα που παντρεύτηκε τον Κωνσταντίνο Ροδοκανάκη, τη Βιολέτα, την Αικατερίνη που παντρεύτηκε το Σοφοκλή Βενιζέλο, τον Παύλο που παντρεύτηκε την Doreen Boselli, το Μανώλη που παντρεύτηκε την Αλίκη Πολυμέρη και τον Πέτρο. Σήμερα, απόγονοι του Δρανέτ Πασά ζούνε στην Ιταλία και την Ελβετία, συνεχίζοντας ν΄ αποτελούν μέλη της μεσογειακής κοσμοπολιτικής ελίτ.

Για την ιστορία ας παραθέσουμε τα όσα γράφτηκαν σε αλεξανδρινή εφημερίδα σχετικά με το θάνατο και την κηδεία του :

¨Άπας ο εν Αιγύπτω παροικών ελληνισμός μετά μεγάλης λύπης θ΄ ακούση τον θάνατον της Α.Ε. του Δρανέτ πασά, επισυμβάντα μετά το μεσονύκτιον της χθες. Εξέλιπεν εις ανήρ, όστις απετέλει την ζώσαν ιστορίαν της εν Αιγύπτω δράσεως του Ελληνισμού και των οποίων η απλώλεια αφίνει δυσαναπλήρωτον κενόν. Ο θάνατος τοιούτων ανδρών φαίνεται ως αφαίρεσις των ακρογωνιαίων λίθων, εφ΄ ων εστηρίχθη η εργατική κυψέλη του εν Αιγύπτω ελληνισμού, ιδίως δε θα καταθλίψη η απώλεια του τους εν τη χώρα ταύτη αδελφούς Κυπρίους, πολλούς των οποίων υπεστήριξε μη λησμονήσας, εν μέσω της τόσης λαμπρότητος της τύχης, την γεννέτειραν νήσον. Η κηδεία γενήσεται σήμερον 4 ½ μ.μ. επιβλητικωτάτη και ανάλογος προς την έξοχον κοινωνικήν θέσιν του μεταστάντος, εκ του σιδηροδρομικού σταθμού Ραμλίου, διότι ο μακαρίτης απέθανεν εν των μεγάρω του κειμένω εν τω σταθμώ Σουτς. Το πένθος πλήττει και τον έγκριτον οίκον του ομογενούς σερ Ζερβουδάκη, συνδεθέντα προ τινών μόλις ημερών δια στενών συγγενικών δεσμών προς τον οίκον του αειμνήστου. Ωσεί προαισθανόμενος το τέλος της ζωής του ο μεταστάς ήνωσε προ τινών ημερών την συμπαθεστάτην θυγατέρα του μετά του κ. Ε. Ζερβουδάκη, ούτω δε απήλθε του κόσμου αποκομίσας το ευτυχές εκείνο σύμπλεγμα, ως διαρκές της ψυχής του εντρύφημα¨.

¨Συγκινητική και επιβάλλουσα εγένετο χθες μετά μεσημβρίαν η κηδεία της Α.Ε. του Δρανέτ Πασά. Εν τω σιδηροδρομικώ σταθμώ Ραμλίου από της τρίτης και ημισείας ώρας ήρξατο συρρέουσα η εκλεκτοτέρα μερίς της διεθνούς ημών κοινωνίας, ότε δε εξελίχθη η επικήδειος πομπή συγκινητικώτατον και επιβλητικόν ήτο το θέαμα. Της πενθίμου συνοδείας προηγούντο αστυνομικοί, υπάλληλοι και κλητήρες των διαφόρων προξενείων, τας δε ταινίας της επικηδείου οθόνης εκράτουν ο Πολιτικός ημών Πράκτωρ κ. Γρυπάρης, η Α.Ε. ο Διοικητής Αλεξανδρείας, ο Κεδιβικός σύμβουλος κ. Πιέτρη και ο κ. Σινανός. Είπετο η νεκροφόρος κατάφορτος στεφάνων πολυτίμων, ους κατέθηκεν η πενθούσα συγγένεια και οι φίλοι της οικογενείας, παρηκολούθουν δε οι πενθούντες συγγενείς. Ό,τι διέκρινεν την κηδείαν του αειμνήστου ανδρός ήτο η έλλειψις επιτετηδευμένου πένθους και ό,τι συνεκίνει πλειότερον ήτο το θέαμα της πενθίμου συνοδείας. Παρά τους εξέχοντες εν τη ημετέρα κοινωνία διέκρινε τις πενθούντας ειλικρινώς τους ανθρώπους του λαού, πολλών δε τους οφθαλμούς ύγραναν ευγνωμοσύνης δάκρυα. Η Κυπριακή Αδελφότης αντιπροσωπεύετο δια των εγκριτοτέρων αυτής μελών, πενθούντων την απώλειαν διακεκριμένου ομοπάτριδος. Της νεκρικής πομπής ηγείτο η Α.Σ. ο Μητροπολίτης Θηβαΐδος μετά παντός του ορθοδόξου κλήρου, εν τω ναώ δε ανέμενεν η Α.Θ.Π. ο πατριάρχης κ. Σωφρόνιος, όστις έψαλε την νεκρώσιμον ακολουθίαν. Μετά το πέρας αυτής ο νεκρός ωδηγήθη εις την τελευταίαν του κατοικίαν¨.

Τέλος, για επίλογο, ως ελάχιστη απόδειξη της φιλάνθρωπης πλευράς τούτου του σπουδαίου Αιγυπτιώτη, αναδημοσιεύουμε το ¨Ελεγείον επί τω θανάτω της Α.Ε. του Δρανέτ Πασσά¨ που συνέθεσε στο Ράμλι ο Ν.Σ. Μεταξάς και δημοσιεύτηκε στον Τύπο της εποχής :

Ευγνωμοσύνης Τεκμήριον

Θρήνησον, μούσα, θρήνησον ! χύσε κρουνούς δακρύων /Δι΄ άνδρα ευρισκόμενον εις παγερόν μνημείον

Αλλ΄ ούτινος το όνομα το άγιον θα ζήση / Ακόμη κι αν απέθανε, κι αν έχη τελευτήση.

Ω ! όχι δεν απέθανε, Δρανέτ, το όνομα σου / Αλλ΄ εις τον κόσμον θέλει ζη ομού με τα καλά σου,

Την χείρα ελεήμονα ως ο Χριστός, παρείχες / Και άπαντας τους δυστυχείς ως τέκνα σου τους είχες.

Ηλέεις με την μίαν σου και το ηγνόει η άλλη / Κ΄ εξετελείτο του Χριστού η ρήσις η μεγάλη.

Ω ! πόσαι χήραι κι ορφανά προς σε την ύπαρξιν των / Οφείλουσι, και ασθενείς σ΄ οφείλουν την ζωήν των !

Με πόσον σέβας συγγενείς, και άγνωστοι, και φίλοι ! / Το όνομα σου, ω Δρανέτ, θα φέρωσι σ΄ τα χείλη.

Συ το καλόν το έπραττες ουχί να το σαλπίσης, / Αλλά τους πόνους των πτωχών, όπως ανακουφίσης.

Το σύμπαν, αν εκέκτητο ως σε άνδρες τοιούτους, / Δεν θα υφίστατο ποτέ αγώνας τηλικούτους.

Θάνατε, θάνατε σκληρέ, κι αμείλικτα προσέτι / Του Μαθουσάλαν κ΄ εις αυτόν δεν άφινες τα έτη ;

Σ΄ τον ουρανόν παράδεισος αν πράγματι υπάρχη, / Ω ! του Δρανέτη η ψυχή ήδη εντός θα άρχη.

---

Πηγές : Αθ. Πολίτης ¨Ο Ελληνισμός και η Νεωτέρα Αίγυπτος¨, τ. 1, Αλεξάνδρεια 1928, σ.σ. 182,184 & τ.2,Αλεξάνδρεια 1930, σ. 88 – Φ. Όδδης ¨Αλεξανδρινός Διάκοσμος¨, Αλεξάνδρεια 1911, σ. 47 – Ad. Mestyan ¨Art and empire : Khedive Ismail and the foundation of the Cairo Opera House¨, ed. Central European University, Budapest 2007, p.p. 59-60, 77, 81-83, 85-87 – Tr. Mostyn ¨Egypt΄s Belle Epoque¨, ed. Tauris Parke Paperbacks, London 2007, p. 28 – M. Russel ¨Creating the new Egyptian woman¨, ed. Palgrave MacMillan, New York 2004, p. 22 – F. Hunter ¨Egypt under the Khedives, 1805-1879¨, ed. The American University in Cairo Press, Cairo 1999, p.p. 107-108, 98 – M. Russel ¨Egypt¨, ed. Abc-Clio, California 2013, p.p. 325-326 – R. Euben ¨Journeys to the other shore¨, ed. Princeton University Press, Princeton 2006, p. 90 – S. Raafat ¨The Gezira Palace¨, ¨Cairo-Times¨ (εφημερίδα), Cairo 14/10/1999 (egy.com, 9/2/2016) – Ευγ. Μιχαηλίδης ¨Ομογενείς που έφεραν τον τίτλο του Πασά¨, ¨Ταχυδρόμος¨ (εφημερίδα), Αλεξάνδρεια 28/2/1971 – Ζ. Νακάς ¨Υπάρχουν εις το Κάιρο συγγενείς του Ντρανέτ Πασά¨, ¨Ταχυδρόμος¨, Αλεξάνδρεια 27/5/1973 – ¨Πως έκτισε την Όπερα ο Χεδίβης¨, ¨Ταχυδρόμος¨, Αλεξάνδρεια 30/10/1971 – Ν. Νικηταρίδης ¨Η Όπερα του Καΐρου¨, ¨Δημότης¨ (εφημερίδα), Πειραιάς 25/4/2013 – ¨Εγχώρια¨, ¨Ημερήσια Νέα¨ (εφημερίδα), Αλεξάνδρεια 18-30/9/1873 – ¨Η πτώχευσις της Ghezereh Palace Hotel¨, ¨Μεταρρύθμισις¨ (εφημερίδα), Αλεξάνδρεια 4-16/1/1894 – ¨Δρανέτ Πασσάς¨, ¨Μεταρρύθμισις¨, Αλεξάνδρεια 24-1/5-2/1894, 25-1/6-2/1894, 2-14/2/1894, 20-1/1-2/1895 – ¨Cairo : Gezireh Palace Hotel¨, ¨The Graphic¨ (εφημερίδα), London 21/10/1893 – ¨D. Thomas ¨Double Feature¨, ¨Architectural Digest¨ (περιοδικό), New York 2/2012, p. 128 – ¨Oggebbio Residence Pacha¨, lakemaggioreproperty.co.uk (9/2/2016) – ¨Family Group Sheet¨, christopherlong.co.uk (9/2/2016) – ¨Daira Draneht¨, elia.org (92/2016) – staringhistory.org (9/2/2016) – venizelosarchives.gr (9/2/2016)

[Φώτο : 1] Δρανέτ Πασάς, 2] Επιστολόχαρτο της Daira Draneht Pacha, 3] Το αγγελτήριο του ετησίου μνημόσυνου του, 1895, 4] Cairo Circus, 1869, 5] Όπερα του Καΐρου, 1869, 6] Gezirah Palace, 1875