Με αφορμή την προκλητική στάση της Τουρκίας και την ένταση των σχέσεων της με την Ελλάδα, έφερε στο προσκήνιο ένα έντονο προβληματισμό σχετικά με την στάση και τον ρόλο της ευρωπαϊκής εξωτερικής πολιτικής και διπλωματίας.
Η ευρωπαϊκή εξωτερική πολιτική δεν μπορεί να συνεχίσει να αποτελεί απλή δήλωση προθέσεων. Πρέπει να αποφασίσουμε πού θέλουμε να πάμε, ποιο ρόλο θέλουμε να παίξουμε στις διεθνείς υποθέσεις και πώς μπορούμε να επιτύχουμε αυτούς τους στόχους. Πρέπει να συμφωνήσουμε σε έναν ορισμό των κοινών μας συμφερόντων ως Ευρωπαϊκής Ένωσης.
Κατά την ανάλυση της ευρωπαϊκής εξωτερικής πολιτικής τόσο από θεσμική όσο και από επιχειρησιακή προοπτική , θα πρέπει να εξετάσουμε τα χαρακτηριστικά της παρούσας γεωπολιτικής κατάστασης , καθώς και του στρατηγικού σχεδιασμού για το μέλλον. Πολλοί από τους σημερινούς κινδύνους για την ασφάλεια, είναι παγκόσμιοι και δεν μπορούν να αντιμετωπιστούν πλήρως ή αποτελεσματικά από μια θέση εθνικής κυριαρχίας.
Το σενάριο έχει αλλάξει σημαντικά από τις πρώτες ημέρες της Ευρωπαϊκής Ένωσης. Πολλές χώρες τα τελευταία χρόνια ξεπερνούν ήδη τα κράτη της ΕΕ σε πληθυσμό, μέγεθος και οικονομική ανάπτυξη. Όλες αυτές θέλουν να συμμετάσχουν στις παγκόσμιες διαδικασίες λήψης αποφάσεων και να επηρεάσουν την πορεία των παγκόσμιων προκλήσεων . Σε αυτό το νέο πλαίσιο, οι ευρωπαϊκές χώρες πρέπει να κατανοήσουν ότι, η ΕΕ πρέπει να ενεργήσει από κοινού και να μιλήσει με μία φωνή. Εάν κάθε κράτος μέλος ενεργεί μεμονωμένα, η Ευρώπη θα βρεθεί υποβιβασμένη στο ρόλο του απλού θεατή στην αρένα των μεγάλων παγκόσμιων γεγονότων.
Το 1993 η ΕΕ δημιούργησε ένα μηχανισμό για μια “Κοινή Εξωτερική Πολιτική και Πολιτική Ασφάλειας”. Το 2011 δημιούργησε τη «Ευρωπαϊκή Υπηρεσία Εξωτερικής Δράσης», μια μορφή διπλωματικού σώματος και έναν «ύπατο εκπρόσωπο» για να την οδηγήσει.
Οι εξωτερικές πολιτικές της Ευρωπαϊκής Ένωσης – οι οποίες εποπτεύονται από την Ευρωπαϊκή Υπηρεσία Εξωτερικής Δράσης (ΕΥΕΔ) – έχουν τέσσερις βασικούς στόχους: τη στήριξη της σταθερότητας, την προώθηση των ανθρωπίνων δικαιωμάτων και τη δημοκρατία, τη διάδοση της ευημερίας και την υποστήριξη της επιβολής του κράτους δικαίου και της χρηστής διακυβέρνησης. Τα μέσα που διαθέτει η εξωτερική πολιτική της ΕΕ χαρακτηρίζονται από διμερείς συμφωνίες σε κατευθυντήριες γραμμές και νομοθεσία.
Η ΕΕ έχει διμερείς σχέσεις με τις χώρες σε όλες τις περιοχές και τις ηπείρους του κόσμου. Ένα δίκτυο 139 αντιπροσωπειών της ΕΕ εκπροσωπεί την Ευρωπαϊκή Ένωση.
Η Εξωτερική πολιτική της ΕΕ (ΚΕΠΠΑ)
Είναι ο πολιτικός πυλώνας της εξωτερικής δράσης της ΕΕ. Η διαδικασία ένταξης στην ΕΕ , η ευρωπαϊκή πολιτική γειτονίας ( European Neighborhood Policy) , το εξωτερικό εμπόριο, η αναπτυξιακή συνεργασία και η ανθρωπιστική βοήθεια αποτελούν επίσης μέρος της εξωτερικής πολιτικής της ΕΕ.
Στο πλαίσιο της ΚΕΠΠΑ, τα κράτη μέλη της ΕΕ συνεργάζονται σε διακυβερνητική βάση, δηλαδή συμφωνούν σε κοινές θέσεις με ομοφωνία. Από την έναρξη ισχύος της Συνθήκης του Μάαστριχτ την 1η Νοεμβρίου 1993, η ΕΕ μπορεί να ενεργήσει στη διεθνή σκηνή και να επεξεργαστεί τη θέση της ΕΕ σχετικά με τις ένοπλες συγκρούσεις, τα θέματα ανθρωπίνων δικαιωμάτων ή άλλα θέματα σε συμφωνία με τις βασικές αρχές και τις κοινές αξίες της ΕΕ υποχρεούται να τηρεί.
Για να επιτευχθεί μεγαλύτερη αποτελεσματικότητα και προβολή της εξωτερικής πολιτικής της ΕΕ, αποφασίστηκε η δημιουργία της θέσης Ύπατου Εκπροσώπου για την ΚΕΠΠΑ στη Συνθήκη του Άμστερνταμ. Οι διατάξεις της ΚΕΠΠΑ αναθεωρήθηκαν στη Συνθήκη της Νίκαιας, η οποία τέθηκε σε ισχύ την 1η Φεβρουαρίου 2003. Η συνθήκη της Νίκαιας επέκτεινε τον αριθμό των τομέων εντός της ΚΕΠΠΑ όπου οι αποφάσεις λαμβάνονται με πλειοψηφία . Επιπλέον, δημιουργήθηκε η Επιτροπή Πολιτικής και Ασφάλειας. Συνήθως συνεδριάζει δύο φορές την εβδομάδα για τη λήψη αποφάσεων σε θέματα ΚΕΠΠΑ και για την παρακολούθηση της εφαρμογής των επιχειρήσεων και των αποστολών στο πλαίσιο της Κοινής Πολιτικής Ασφάλειας και Άμυνας (ΚΠΑΑ).
Η Συνθήκη της Λισαβόνας (που ισχύει από την 1η Δεκεμβρίου 2009) επέφερε σημαντικές μεταρρυθμίσεις στις δομές της ΚΕΠΠΑ (βλέπε τίτλο V, άρθρα 21-46 της Συνθήκης για την Ευρωπαϊκή Ένωση). Εισήγαγε την Ευρωπαϊκή Υπηρεσία Εξωτερικής Δράσης (ΕΥΕΔ) ως νέο θεσμικό όργανο της Ευρωπαϊκής Ένωσης. Προκειμένου να εξασφαλιστεί η μέγιστη συνοχή στην εξωτερική δράση της Ευρωπαϊκής Ένωσης, ο Ύπατος Εκπρόσωπος είναι επίσης Επίτροπος Εξωτερικών Δράσεων και Αντιπρόεδρος της Επιτροπής, ο οποίος συντονίζει την ΚΕΠΠΑ και τις εξωτερικές σχέσεις της Επιτροπής.
Ο Ύπατος Εκπρόσωπος προεδρεύει του Συμβουλίου Εξωτερικών Υποθέσεων, το οποίο απαρτίζεται από τους υπουργούς Εξωτερικών των κρατών μελών της ΕΕ και το οποίο συνεδριάζει κανονικά τουλάχιστον μία φορά το μήνα. Το Συμβούλιο είναι το κεντρικό όργανο λήψης αποφάσεων για την ΚΕΠΠΑ και την ΚΠΑΑ.
Ως ανώτατο όργανο λήψης αποφάσεων των κρατών μελών, το Ευρωπαϊκό Συμβούλιο καθορίζει επίσης στρατηγικούς στόχους και γενικές κατευθυντήριες γραμμές (βλ. Άρθρο 26 της Συνθήκης για την Ευρωπαϊκή Ένωση). Οι αποφάσεις του Ευρωπαϊκού Συμβουλίου δεν δεσμεύουν νομικά, αλλά “πολιτικά” τα κράτη μέλη της ΕΕ. Η εφαρμογή είναι ευθύνη του Συμβουλίου Εξωτερικών Υποθέσεων.
Το Συμβούλιο Εξωτερικών Υποθέσεων εγκρίνει νομικές πράξεις με τη μορφή αποφάσεων του Συμβουλίου που καθορίζουν δράσεις που αναλαμβάνονται από την ΕΕ (π.χ. επιχειρήσεις και αποστολές ΚΠΑΑ) καθώς και θέσεις που πρέπει να υιοθετήσει η ΕΕ (π.χ. επιβολή περιοριστικών μέτρων σε συγκεκριμένο Χώρα). (βλ. άρθρο 25 της Συνθήκης για την Ευρωπαϊκή Ένωση)
Για την επίτευξη των πολιτικών στόχων της, η ΕΕ χρησιμοποιεί περιοριστικά μέτρα (κυρώσεις), τα οποία επιβάλλει το Συμβούλιο κυρίως σε εκπροσώπους κυβερνήσεων τρίτων κρατών, αλλά και σε κρατικές επιχειρήσεις και άλλα νομικά και φυσικά πρόσωπα. Διακρίνεται εδώ η διάκριση μεταξύ των κυρώσεων τις οποίες η ΕΕ υιοθετεί «αυτόνομα» και εκείνων τις οποίες υποχρεούται να υιοθετήσει βάσει ενός ψηφίσματος του Συμβουλίου Ασφαλείας των Ηνωμένων Εθνών.
Τα συμπεράσματα των συνεδριάσεων των Συμβουλίων Εξωτερικών Υποθέσεων και του Ευρωπαϊκού Συμβουλίου, που ολοκληρώθηκαν μετά από εντατικές διαβουλεύσεις των κρατών μελών της ΕΕ και της ΕΥΕΔ, αποτελούν βασικό πολιτικό μέσο.
Επίσης πολιτικής σημασίας είναι η δυνατότητα υποβολής δηλώσεων της ΕΕ και ανάληψης διαβημάτων σε κυβερνητικούς εκπροσώπους σε τρίτες χώρες.
Ο πολιτικός διάλογος με τις τρίτες χώρες (και ομάδες κρατών ή οργανώσεων) έχει εξελιχθεί σε ένα σημαντικό και συχνά χρησιμοποιούμενο μέσο. Το θεσμικό πλαίσιο για τον πολιτικό διάλογο καθορίζεται σε συμφωνίες (π.χ. συμφωνίες σύνδεσης, εταιρικής σχέσης ή συνεργασίας), κοινές δηλώσεις ή ανταλλαγές επιστολών. Σε επίπεδο αρχηγών κρατών και κυβερνήσεων, η ΕΕ εκπροσωπείται από τον Πρόεδρο του Ευρωπαϊκού Συμβουλίου ενώ σε επίπεδο υπουργών εξωτερικών, ο Ύπατος Εκπρόσωπος αναλαμβάνει το ρόλο αυτό.
Ο δρόμος μπροστά
Η ΕΕ οφείλει να δώσει την κατάλληλη απάντηση στο μέγεθος των προκλήσεων που αντιμετωπίζει και για το τι αναμένει ο Ευρωπαίος πολίτης από αυτήν . Γνωρίζοντας αυτό, ο Ύπατος Εκπρόσωπος της ΕΕ για τις Εξωτερικές Υποθέσει, έχει την εντολή να προετοιμάσει μια νέα παγκόσμια στρατηγική για την εξωτερική πολιτική, με την προοπτική και την εστίαση που απαιτούνται για την προώθηση της εξωτερικής δράσης της ΕΕ και την αύξηση της αποτελεσματικότητάς της.
Μια πολιτική ένωση όπως η ΕΕ δεν μπορεί να επιτρέψει στα κράτη μέλη της να αντιμετωπίσουν μόνοι τις προκλήσεις στα αντίστοιχα σύνορά τους. Για να δημιουργήσουμε μια εξωτερική πολιτική που είναι πραγματικά κοινή για όλα τα μέλη, πρέπει να συνεργαστούμε για να εντοπίσουμε τους κινδύνους που αντιμετωπίζουμε και να συνδυάσουμε τις ατομικές μας προσπάθειες .
Η συμβολή της ΕΕ στην παγκόσμια ειρήνη είναι να μείνει ενωμένη και να αποτρέψει νέες συγκρούσεις στην Ευρώπη. Ωστόσο, δεν μπορεί να σταματήσει εκεί. Η ΕΕ, όπως και κάθε άλλος παγκόσμιος παίχτης, έχει μεγάλη ευθύνη να ενεργεί ενόψει των σημερινών προβλημάτων και συγκρούσεων και υπάρχουν πολλοί τρόποι με τους οποίους μπορεί να συμβάλει στον σχεδιασμό μηχανισμών επίλυσης συγκρούσεων και πολυμερών θεσμών.
Είναι αυτονόητο ότι οι χώρες που απαρτίζουν την Ευρωπαϊκή Ένωση κατέβαλαν μεγάλες προσπάθειες για να εναρμονιστούν . Έχουν δημιουργήσει θεσμούς και μηχανισμούς ενσωμάτωσης οι οποίοι, αν και ατελείς, έχουν αποδειχθεί επιτυχείς.
Ο πολυπολικός κόσμος στον οποίο ζούμε, χρειάζεται πολυμερείς θεσμούς για την αντιμετώπιση παγκόσμιων απειλών που δεν μπορούν να εξουδετερωθούν αν κάθε έθνος ενεργεί ανεξάρτητα. Τα σημερινά προβλήματα δεν θα επιλυθούν με αντιπαράθεση και βία , αλλά με διάλογο και συναίνεση.
Η εξωτερική δράση αποτελεί απαραίτητο εργαλείο που επιτρέπει στην ΕΕ να υπερασπίζεται τα ευρωπαϊκά συμφέροντα. Δεν μπορούμε να παραμείνουμε στο περιθώριο ως απλοί θεατές σε έναν τόσο ταχέως μεταβαλλόμενο κόσμο. Πρέπει να ενεργήσουμε, επειδή αυτές οι αλλαγές μας επηρεάζουν . Αν μπορέσουμε να συμφωνήσουμε ποια θα είναι η στάση της ΕΕ έναντι του υπόλοιπου κόσμου, οι απαντήσεις μας θα είναι άμεσες και θα καταβληθούν προσπάθειες για την επίτευξη ενός κοινού στόχου.
*Στράτος Γεραγώτης , Διδάκτωρ του Παν/μιου των Βρυξελλών, τ. Καθηγητής Ευρωπαϊκής Πολιτικής του Παν/μιου της Pavia της Ιταλίας
